Hər bir xalqın tarixində həm faciəli məqamlar, həm də qəhrəmanlıq səhifələri olur. 1990- cı ilin yanvarı da Azərbaycan tarixinə həm qara, həm də işıqlı bir ağ gün kimi düşdü. Azərbaycan xalqı bir olaraq bu ildə öz müstəqilliyi uğurunda mübarizə apardı və sonda buna nail oldu. Bu mübarizədə Sovet ordusu tərəfindən yüzlərcə dinc insan şəhid oldu.
Azərbaycanda erməni iddialarına qarşı hərəkat ilk olaraq xalq tərəfindən başlandı. Bu dövrdə bir sıra qeyri-formal qurumlar, ictimai-siyasi təşkilatlar meydana gəldi. Ayrı-ayrı ziyalı və vətənpərvər qruplar tərəfindən nümayişlər, yürüşlər və digər aksiyalar təşkil edildi. 1989-cu il iyulun 16-da xalqın ən mütəşəkkil qurumu olaraq Azərbaycan Xalq Cəbhəsi yaradıldı və tez bir zamanda bu təşkilatın şöbəsi Lənkəranda da yaradıldı. AXC- in Lənkəran şöbəsinin ilk təşəbbüsçüsü və rəhbəri Əlikram Hümbətov olmuşdur. Xalq Cəbhəsi rayonun maddi sərvətlərinin israfla paylanması, adamların həyat səviyyəsinin aşağı olması, kadr siyasətindəki nöqsanları , xüsusən Dağlıq Qarabağ probleminin vaxtında həlli məsələlərini vaxtaşırı mitinqlərdə göstərməklə, rayonun sosial- iqtisadi, siyasi və milli problem məsələlərini müzakirə etməyi qarşısına məqsəd qoymuşdur.
Azərbaycanda ilk dəfə, 1990-cı il yanvarın 10- dan 11-ə keçən gecə Lənkəranda Xalq Cəbhəsi tərəfindən Sovet hakimiyyəti devrildi. Onlar yerli hakimiyyət orqanları, hüquq-mühafizə orqanları və rabitə qovşağının fəaliyyətini dayandırmağa nail olmuşdular. Bütün bunları yerli radio ilə hər yarım saatdan bir azərbaycan və rus dilində xalqa çatdırmışlar. Bütün bunlara səbəb Ermənistan SSR Ali Sovetinin Qarabağı özünə birləşdirməklə bağlı qəbul etdiyi qərar idi. Bu qərar lənkəranlılar tərəfindən etirazla qarşılandı və bir qrup insan hətta Qarabağa getmək istəyirdilər. Bundan əlavə lənkəranlılar ermənilərin Bakıdan çıxarılmasını da tələb edirdilər.
Yanvarın 12- də Lənkərandan Naxçıvana və Muxtar respublikanın rayonlarına telefonoqram göndərib onlar kimi hərəkət etməyi, yerli hakimiyyət orqanlarının fəaliyyətini dayandırmağı təklif ediblər. AXC Naxçıvan Vilayət Təşkilatında müzakirə edib lənkəranlıların hərəkətini pisləyiblər. Bunu qarşıdan gələn deputat seçkilərini poza biləcək bir hal kimi qiymətləndiriblər. Naxçıvandan başqa digər rayonlara da Lənkərandan telefonoqramlar göndərilmişdir.
Yanvarın 12- də "Leninçi” qəzetinin fəaliyyəti də dayandırılaraq əvəzində "Elin səsi” bületini buraxılması barədə qərar qəbul edilir.
AXC -in Lənkəran şöbəsi 19 yanvarda yürüş edərək Azərbaycanın İranla sərhədini açmağa nail oldu. Uzun illər görüşmək arzusu ilə yaşayan o taylı-bu taylı azərbaycanlılar Astara sərhədində bir-biri ilə görüşdülər. 20 yanvarda Sovet ordusu Bakıda dinc əhalini qıraraq 20 Yanvar hadisəsini törətdi.
Yanvarın 25-də Bakıda 20 Yanvar faciəsini törədən əsgərlərin bir qismi vertolyotlarla Lənkərana gətirildi. Həmən gün Lənkəranda matəm mitinqi təşkil edilmişdir. Bu matəm mitinqində on minlərlə adam iştirak edirdi. Hərbi vertolyotlar insanların başı üstündə fırlanırdı. Vahimə yaratmaq istəyirdilər ki, adamlar dağılışsın. Lakin heç kim yerindən tərpənmirdi. Azadlıq meydanında Azərbaycanın üç rəngli bayrağı və matəm bayrağı olan qara bayraqlar dalğalanırdı. Mitinqdə şair Əli Nasir müəllifi olduğu "Ey ana Vətən” marşını söyləyərək xalqı daha da ruhlandırırdı.
Ey ana Vətən! Ey ana Vətən!
Haqq yolunda durmuşuq bu baş, bu bədən.
Yanvarın 25- də SSRİ Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinin Lənkəranda olan nümayəndəliyi, Lənkəran Sərhəd Dəstəsinin komandiri, polkovnik Totski ilə Lənkəran Xalq Cəbhəsi nümayəndələri arasında görüş keçirilmişdir. Görüşün əsas məqsədi Xalq Cəbhəsində olan silahları onlardan almaq və sona da şəhəri tərk etmək idi.
Yanvarın 26- da Əlikram Hümbətov silahlı dəstə ilə "İstisu” pansionatı sahəsinə, Haftoni qəsəbəsi ərazisindəki meşəyə çəkildi. Həmən gün günorta vaxtı Haftoni meşəsində Sovet qoşunu ilə Əlikram Hümbətovun dəstəsi arasında silahlı toqquşma başladı. Atışma nəticəsində Lənkəran Xalq Cəbhəsi 5 şəhid verdi:
1. Məmmədov Şahin Zahid oğlu- 18 yaş
2. Məmmədov Rahim Vəliağa oğlu- 21 yaş
3. Bədəlov Rövşən Seyfulla oğlu- 25 yaş
4. Baxşıyev Fazil Babaxan oğlu- 41 yaş
5. Məmmədov Vaqif Məmmədağa oğlu- 30 yaş
Allah şəhidlərimizi rəhmət eləsin!
Bu silahlı toqquşmadan sona Lənkəran Xalq Cəbhəsinin 37 üzvü həbs edilərək helikopter vasitəsi ilə Bakıya, oradan da Rusiyanın Ulyanovsk həbsxanasına aparıldı. Həmin 37 nəfərə ağır işgəncələr verilib. Qolları arxadan bağlanaraq ipin bir ucu boğazlarına keçirilərək adi yük kimi həmin helikopterə yükləyiblər. Onlardan Tariyel adlı cəbhəçi helikopterdə boğularaq öldü, digər 36 nəfər isə təqribən bir aydan sonra Lənkərana qaytarıldı.
Cox təəssüflər olsun ki. 1990- ci il Lənkəran hadisələrində şəhid olanlar ancaq qohum və doğmalarının yadına düşür. Cəmiyyətimiz və dövlət tərəfindən bu şəhidlər yad edilməyir. Baxmayaraq bunlar Azərbaycanın müstəqilliyi uğrunda qorxmadan cəsurcasına Sovet qoşununa qarşı ov tufəngləri ilə vuruşaraq canlarından keçiblər. Yaxşı olardı ki, bu şəhidlərin adını əbədiləşdirmək üçün onların adına küçə və məktəblər verilsin.
Lənkəran Xalq Cəbhəsinin başladığı mübarizə sonda öz bəhrəsini verdi və Azərbaycan xalqı 18 oktyabr 1991- ci ildə öz müstəqil dövlətini qurdu. Bu yolda canından keçən bütün şəhidlərə Allahdan rəhmət diləyirik. Yerləri Cənnət və ruhları şad olsun!
İstifadə olunmuş ədəbiyyat siyahısı:
1. Böyükağa Hüseynbalaoğlu, Mirhaşım Talışlı. "Lənkəran”.- Bakı, 1990
2. Tolışi Sədo qəzeti, №1, 2011-ci il
3. İsmayıl Vəliyev (Öməroğlu) . "Qara dündəlik. 1990-cı il 20 yanvar hadisələri ”- Bakı, 1997
4. Александр Розин. "Моряки Краснознаменной Каспийской военной флотилии во время январских событий 1990 г. в Баку”
5. ANS Televeziyası. "Ən yeni tarix”- yanvar 2012.
6. Azadlıq radiosu. " 20 Yanvardan 5 gün sonra...”- 25 yanvar 2012- ci il.
7. www.zeka.az saytı. Rahim Nuriyevin müsahibəsi. 20 yanvar 2010 – cu il.
8. www.gun.az xəbər portalı. 26 yanvar 2012- ci il.
9. http://www.youtube.com/watch?v=ZN_TlOSoR2I
10. http://www.youtube.com/watch?v=7G1Y8RZSj4U
Ramin KAZIMOV
