 ( Movzu ətrofədə mizokirəon davom kardedən)
Dınyo zıvonon tipoloji klassifikasiyədə, yəni cumlə dılədə sıxanon dəçıneədə əsos peqətə bedə se amil:
1. subyekt (mıbtədo), 2) verb (xəbə) 3) obyekt (təmoməti).
Çumçıko təyini (t.) de zərfini (z.) sabitə vırə nişe cumlə uzvon restədə, ımon izah kardedən penə uzvon, bəvon aid bedən, çəvon arədə omedən... Əve tipoloji klassifikasiyədə bə nəzər səydənin təyini (t.) de zərvini (z.). Cumlə sохtемоnədə ımon sun, divo... ne, məsələn, hisob bedən malə, anduyemon. ( Diyəkə: Atlas yazıkov mira”, 1998 ) Iştə fikiron tikəy qeş izah bıkəmon de jinə mətni коməqi.
" Şımə jedəyon çe curə həvo, əmənən bıkəmon pasğ bəpe in cur. Ki nıko ğəbul in həvo, şımə bəkardeyon ey təhğır. Bəs şımə boçi nıvıştəniyon ın cur? Şımə sipiyərişyon qıle çəmə, oğətən ıştə hurməti ıştə...”( "Talish.ord”i kommentariya.05.05.2011)
Təhlil karde bənav normativə qrəmatikə ğaydədə dəvoştəmon çe mətni cumlon: Sıftə bəyəndı aid bıə, yəndı izоh bıkə uzvon de restə bınəmon, biyəmon bə ico; təyinon biyəmon təyinbıəyon paliyo, zərfinon bınəmon felon tоnо, normal qıləy qəp bınəmon bə məydon, çəyo şərh bıkəmon penə fikiri:
"... Şımə çe curə həvo jəydəyon, əmənən bə curə bəpe raxs bıkəmon. Ki ğəbul nıko ım həvo, şımə təhğır bəkardeyon əy. Bəs şımə boçi jıqo nıvıştedəniyon? Şımə çəmə qıləy sipirişiyon, oğətən ıştə hurməti...”
Normativə mətn hozıy, esə boy çın cumlon dılədə sıxanon dəvoştəmon bə tipoloji klassifikasiyə tələbon umujə surətədə, yəni bınıvıştəmon subyekt + verb + obyekt (mıbtədo + xəbə + təmoməti) strukturi. Bın mətnədə 4 cumlə heste, çəvon dəçınemon jıqoy:
1. (M+X, M+X): Şımə + həvo jəydəyon, əmənən + bəpe raxs bıkəmon.
2. (M+ X+ T): Ki + ğəbul niko + həvo, şımə+ təhğır bəkardeyon + əy.
3. (M+ X): Şımə + nıvıştedəyon.
4. (M+ X, X+ T): Şımə+ sipirişiyon, oğətən + hurməti.
Oşko vində bedə ki, mandə uzvon (təyinon, zərfinon) klassifikasiyədə mandedən bə i kəno. Harki de ım tələbon vоsitə dığğət bıko bəştə nıtği (bəştə nıvıştəyon), bəvədə qəp jəy bəzne de normativə qrəmatikə ğaydon. Bəvədə ədəbi zıvonən (nıvıştə zıvon) qədə-qədə bəsıviye, bə normə dəbəşe.
Esətən tikrorən bıbu, ikərən bə dınyo zıvonon tipoloji klassifikasiyə edyəsəmon, bıvindəmon cumlonədə sıxanon əsas dəçınemon çı curəy? Əvon əsasən ibоrətin 6 tipо: (Diyəkə: "Şəvnışt”, iyul, 2006)
1. SVO (MXT) Maştə-maştə BOĞƏVON siconi OV DOYDƏ BƏ boğçə VILON (İnqilis, fin, çin, suaxili... zıvovon bı tipədən);
2) SOV (MTX) Maştə-maştə BOĞƏVON BƏ boğçə VILON siconi OV DOYDƏ (Yapon, koreya, tırk... zıvonon bı tipədən);
3) VSO (XMT) Maştə-maştə siconi OV DOYDƏ BOĞƏVON BƏ boğçə VILON (Klassik ərəb, valliy, samoa... zıvonon bı tipədən);
4) VOS (XTM) Maştə-maştə siconi OV DOYDƏ BƏ boğçə VILON BOĞƏVON (Madaqaskar, çoçil (maya) ... zıvonon bı tipədən);
5) OSV (TMX) Maştə-maştə BƏ boğçə VILON BOĞƏVON siconi OV DOYDƏ (Kabardin, Şimali Qafqaz...zıvonon bı tipədən);
6) OVS (TXM) Maştə-maştə siconi OV DOYDƏ BƏ boğçə VILON BOĞƏVON. (Hişkaryana (karib, braziliya)... zıvonon bı tipədən).
Bəs tolışi zıvoni tipoloji klassifikasiyə çı 6 tipon kon qıləy bənine? Bo tolışə ədəbi zıvoni kon qılə dəhə vardedə? Əmə ədəbi zıvonədə çoknə, çı 6 qılə tipon kon qıləyniədə qəp bıjənəmon bə tolışi? Çımisə bənav bı movzu həsr kardəme dıqlə məqolə: "Bə "Tolışi sədo” rujnomə redaktori 2 nomə” iyən "Cəvobon cəvob”. Har dıqlə məqolə çap bıən "Talish.orq”ədə. Bəvon nıvıştə bıə rayon , bəmı bıə mesajon, şifоhiуə ya nıvıştə ovardon nişo doydən ki, bı həxədə fikiron mıxtəlifin:
1. Kaliyon hisob kardedən ki, bı barədə qəp jəy, no-peqət karde hələ rəy. Ki çı cur nıvıştedə, qəp jəydə, jəqoən dəvom bıkə. Bə nıtğon, bə qəpon mıdоxilə karde, təzyiq nişo doy sivilə ko ni. Ədəbi zıvoni de suni (məsnui) vоsiton ne, de təbii prosesi bısıvnəmon: Tolışi zıvoni behisobə dialekton (şivon) qıləyni peqətəmon (məsələn, Lankoni şivə), qəp bıjənəmon, əvən bıbu çəmə ədəbi (nıvıştə) zıvon... .(Mılxəs, tolışi zıvonədə çı 6 tipon həmməy oko doy tərəfdorin)
2. Bı fikirədə bıəkəsonən hestin ki, tolışi zıvon daimi təmоsədə bıə de hamsiуə xəlğon zıvonon tipəloji klassifikasiyə, bəvon «pemujə», (əsоsən ruşinfikon: alimon, miəllimon, həkimon, jurnaliston...) qəp jəydən tırki , farsi zıvonon tipədə , hisob kardedən ki, bıdə tolışi zıvoni nıvıştə (ədəbi) zıvonən bə tipədə bıbu, yəni SOV (MXT). MƏSƏLƏN, jıqo: Avtoretitinə alimon azəri zıvoni materialonku bardə analizon imkon doydən təsdığ karde ki, im zıvon (bə) ironi zıvonon şimal-qərbi qrupi aide və əv, hiç şıbhə ni ki,(bə) miasir tolışə zıvoni neze. Tolışi zıvoni ıştə fonetikədə hələ bə Midiyə zıvoni xas bə xısusiyyətonoş oqatə)” ( İqrar Əliyeviku sitat, (tərcumə) "Tolışi sədo” № 10, 27.04.2011)
3. Каli rayəvonon isror kardedən ki, tolışə zıvon əsasən şifоhi zıvone, nıvıştə zıvonış tojə-tojə bino bedə, SVO( MXT) əsos peqətəmon, ədəbi (nıvıştə) zıvoni sıvniуe bənav dənəmon; im tip bə tolışə zıvoni həniyən ve neze... MƏSƏLƏN, jıqo: 70-nə soronədə diyo bə Boku şeydənbən nunəkıleyə məlumaton, məktubon. Rəyoni rəhbəron bı barədə vey norohat bedən. Ki nıvıştedə im məktubon? Pəydo karde zınedənin . Şubhəynə odəmon qılə-qılə vanq kardedən bə rəykom. Sabir mıəllimən çəvon dılədə...( Camal Lələzoə. Çəmə diy əhvoloton B.2011. s. 48)
İnşaallah, umu heste ki, tolışon bı roədə bə vohidə məxrəc bomen, məhz inə zıvoni ıştəni ğanunon çarçivədə çəy tipoloji klassifikasiyə səçın karde vey diyəro ni. Orzu kardedəm ki, im zıvoni bınovonon çok ubəmuten iştə inə zıvoni, yod-biqonə zivonon mexaniki şikilədə bəştəni tətbiq əkənin.
Allahverdi BAYRAMİ
bayrami@box.az
|
