 Tolışi zıvoni umutedəmon
Tolışi zıvonədə əvəzəkon hestışone əsasən 6 məno cur: şəxs, işarə, sıvol, təyin, oqardemon, mıəyənnıbə, həşə ... i. c. əvəzəkon
1) Şəxsə əvəzəkon 12 qılən:
Potədə: (bə tolışi- bə urusi- bə tırki)
I şəxsədə (qəpbıjən) az, mı- я - mən
II şəxsədə (quşbıdə) tı- ты - sən
III şəxsədə (qəpjənin) əv- он, оно, она - o
ə- тот - о
ı, ım, ın - это - bu
Cəmədə: (bə tolışi- bə urusi- bə tırki)
I ş. (qəpbıjənon) əmə- мы- biz
II ş. (quşbıdəon) şımə- вы- siz
III ş. (qəpjəninon) əvon- они- onlar
Imon- эти- bunlar
Şəxsə əvəzəkon vasitəynə holonədə (ğərəzi nominə (adlıq) holi) əmandə holonədə jıqo təsrif bedən:
Potədə: (bə tolışi- bə urusi- bə tırki)
Iş (qəpbıjən) : Mı, mıni (Tı mı vindedəş /Tı mıni vindedəş)- я, меня -məni
IIş (quşbıdə): Tı, tıni (Az tı vindedəm/ Az tıni vindedəm)- тебя - səni
IIIş(qəpjənin): əy// əviım (Az əy /əvi (ımi) vindedəm)- его, этого- onu
Cəmədə: (bə tolışi- bə urusi- bə tırki)
I ş. (qəpbıjənon) əməni - нас- bizi
II ş. (quşbıdəon) şıməni - вас - sizi
III ş. (qəpjəninon) əvoni - их - onları
Imoni - этих- bunları
Şəxsə əvəzəkon holinbedən:
Potədə: (bə tolışi- bə urusi- bə tırki)
1. Именительный // Nominə hol // adlıq: az, tı, əv -- я, ты, он // она- mən, sən, o;
2. Родительный// Səyvonəti hol // yiyəlik: çımı, ıştı, çəy - мой, твой, его // ее-- mənim, sənin, onun;
3. Дательный // Səmtə hol // yönlük; bəmı, bətı, bəy— мне, тебе, ему//ей -- mənə, sənə, ona;
4. Винительный// Təsirinə hol // təsirlik: mıni, tıni, əy—меня, тебя, его// ее --məni, səni, onu;
5. Творительный// Vırəynə hol// yerlik:
a) bəmıku, bətıku, bəyku—у меня, у тебя, у него// ее—məndə, səndə, onda;
b) bəmınədə, bətınədə, bəvədə-- у меня, у тебя, у него// нее—məndə, səndə, onda;
6. Предложный// Beşemonə hol// çıxışlıq:
a) -Çımıno, ıştıno,çəvo; məndən, səndən, ondan; из меня,из тебя, от его// нее;
b) -Çımısə, ıştısə,çəysə; меня, тебя , из него/ нее; məndən, səndən, ondan;
c) -çımıku, ıştıku, çəyku; от// с меня; от// с тебя; из него// нее; məndən, səndən, ondan;
Cəmədə: (bə tolışi- bə urusi- bə tırki)
1.Именительный // Nominə hol // adlıq: əmə, şımə, əvon; мы, вы, они; biz, siz, onlar
2.Родительный // Səyvonəti hol// yiyəlik: çəmə, şımə, çəvon; наш, ваш, их: bizim, sizin, onlar;
3. Дательный // Səmtə hol // yönlük: bəmə, bəşmə, bəvon; нам, вам, им; bizə, sizə, onlar;
4.Винительный// Təsirinə hol // təsirlik: əməni, şıməni, əvoni; нас,вас, их; bizi, sizi, onları;
5. Творительный // Vırəynə hol // yerlik:
a) bəməku, şıməku, bəvonku; у нас, у вас, у них; bizdə, sizdə, onlarda;
b) bəmənədə, bəşmənədə, bəvonədə; нас, у вас, у них; bizdə, sizdə, onlarda;
6.Предложный // Beşemonə hol // çıxışlıq:
a) çəməno, şıməno, çəvono; из нас, из вас, из них; bizdən, sizdən, onlardan;
b) çəməsə, şıməsə, çıvonsə; нас, вас, них; bizdən, sizdən, onlardan;
c) çəməku, şıməku, çəvonku; от// с нас//от вас от //с них; bizdən, sizdən, onlardan;
2. İşarə əvəzəkonən 14 qılən:
(bə tolışi- bə urusi- bə tırki)
ı//ım//ın- это, этот- bu
bı- это, в это, в этом- bu
çı - это- bu
jıqo- такой- belə
jıləvon- такой- belə
ə - то- о
bə- в то- о
çə- того- о
jəqo- такой- elə
həmon(ə)- тот же , он- həmin
ənə- сколько- bir belə
jələvon- такой- elə
İşarə əvəzəkon ismin bıə bəpeştə holin bedən:
Potədə: (bə tolışi bə urusi- bə tırki)
1.Именительный // Nominə hol// adlıq:
Im- это- bu;
ə - тот- o;
jıqo // jəqo – такой – belə// elə;
jıləvon // jələvon- такой- belə// elə;
2. Родительный // Səyvonəti hol// yiyəlik: Çımi – этого –bunun;
Çə - того-onun;
Çe- такого- belə(si)nin// elə(si)nin; jıqo// jəqo-такого-belə(si)nin// elə(si)nin;
Jıləvoni // jələvoni- такого- belə(si)nin//elə(si)nin;
3. Дательный // Səmt // yönlük:
Bımi - этому- buna;
Bəy- тому- ona;
Bə jıqo // jəqo- такому -beləsinə//eləsinə;
Bə jıləvoni// jələvoni- такому- beləsinə// eləsinə;
4. Винительный // Təsirinə hol // təsirlik:
Imi -этого –bunu;
əy- того –onu;
jıqo/jəqo(şə) – такого- belə// elə;
jıləvoni// jələvoni -такого -belə(si)ni// elə(si)ni
5. Творительный // Vırəynə hol // yerlik:
Bımədə -у этого –bunda;
Bəvədə -у тогo- onda;
Bımiku- у этого- bunda;
Bəyku- у того –onda;
Jıqoədə//jəqoədə -у такого- belədə // elədə;
Jıləvonədə//jələvonədə -у такого- belə(sin)də // elə(sin)də;
6. Предложный // Beşemonə hol // çıxışlıq:
Çımiku- с// от этого- bundan;
Çəyku -с// от того- ondan;
Çımio- из этого- bundan;
Çəvo -из того- ondan;
Çımisə -этого- bundan;
Çəysə- того- ondan;
Jıləvono//jələvono- такого- belə(sin)dən//elə(sin)dən;
Jıləvoniku//jələvoniku -такого -belə(sin)dən//elə(sin)dən;
Jıləvonisə//jələvonisə- такого -belə(sin)dən//elə(sin)dən;
Cəmədə: bə tolışi- bə urusi- bə tırki)
1. Именительный // Nominə hol// adlıq:
Imon- эти -bunlar
əvon -те -onlar
jıqoon// jəqoon- - такие -belələri//elələri
jıləvonon //jələvonon- такие -belələri//elələri
2. Родительный // Səyvonəti hol// yiyəlik:
Çıvon- этих –bunların;
Çəvon –тех- onların;
Çe jıqoon// çе jəqoon –таких- belələr(in)in//elələr(in)in;
jıləvononi//jələvononi – таких- belələr(in)in//elələr(in)in;
3. Дательный // Səmt // yönlük:
Bımon- этим- bunlara;
Bəvon- тем –onlara;
Bə jıqoon//bə jəqoon - такому -belələr(in)ə// elələr(in)ə;
Bə jıləvononi//bə jələvononi – такому- belələr(in)ə// elələr(in)ə;
4. Винительный // Təsirinə hol // təsirlik:
Imoni- этих- bunları;
əvoni- тех- onları;
jıqoon// jəqoon- таких- belələr(in)i// elələr(in)i;
jıləvononi// jələvononi –такие- belələrini // elələrini;
5. Творительный // Vırəynə hol // yerlik:
Bımonədə- в этих –bunlarda;
Bəvonədə- у тех- onlarda;
Bımonku- у этих –bunlarda;
Bəvonku -у тех- onlarda;
Jıqoonədə// jəqoonədə -у таких- belələr(in)də //elələr(in)də;
Jıləvononədə// jələvononədə -у таких- belələr(in)də// elələr(in)də;
6. Предложный // Beşemonə hol // çıxışlıq:
Çımonku- с/ /от этих- bunlardan;
Çıvonku - от тех- onlardan;
Jıqoonku// jəqoonku -от таких- belələr(in)dən// elələr(in)dən;
Çımono- из этих – bunlardan;
Çəvono- из тех – onlardan;
Jıqoono// jəqoono- таких - belələr(in)dən// elələr(in)dən;
Çımonsə - этих – bunlardan;
Çəvonsə- тех – onlardan;
Jıqoonsə// jəqoonsə- этих, тех; belələr(in)dən// elələr(in)dən;
Jıləvononku// jələvononku- таких; belələr(in)dən// elələr(in)dən
3. Təyinə əvəzəkon əsasən 6 qılən:
Tolışiədə Urusiədə Tırkiədə
Iştə/ deştə/bəştə/…ıştən- свой,своя,свое/… сам -öz/... mən özüm
Həmə- все bütün
Ha//har- каждый- hər
har qılə- каждый- hər bir
Fılon- такой/такой-то - filan
kali – некоторые- bəzi, bəziləri
4. Oqardemonə əvəzəkə: ıştən( özüm-сам)
Iştən(özüm-сам), ıştəni (özümün... себя) de mənsubiyət şikilədon ğəbul bıkə şəxsə əvəzəkon iconə holin bedə:
Potədə: Holon - şəxson – bə tolışi – bə urusi – bə tırki
1.Именительный// Nominə hol// adlıq:
I ş -az ıştən- Я сам - (Mən) özüm
II ş-tı ıştən- Ты сам - (Sən) özün
III ş-əv ıştən- От сам/ она сама…- (O ) özü
2.Родительный// Səyvonəti hol// yiyəlik:
I ş -Çımı ıştəni - Меня самого- (Mənim) özümün
II ş -Iştı ıştəni - Тебя самого- (Sənin) özünün
III ş-Çəy ıştəni - Его самого -(Onun) özünün
3. Дательный// Səmt // yönlük:
I ş -Bəçımı ıştəni - Мне самому- (mənim) özümə
II ş -Bəştı ıştəni -Тебе самому - (sənin) özünə
III ş- Bəçəy ıştəni - Ему самому - (onun) özünə
4. Винительный // Təsirinə hol // təsirlik:
I ş -Mıni ıştəni - Меня самому - (mənim) özümü
II ş -Iştı ıştəni - Тебя самому - (sənin) özünü
III ş -çəy ıştəni -Его самому - (onun) özünü
5. Творительный //Vırəynə hol // yerlik:
I ş -Çımı ıştənədə - У меня самому - (mənim) özümdə
II ş -Iştı ıştənədə - У тебя самому - (sənin) özündə
III ş -Çəy ıştənədə - У него самому - (onun) özündə
6. Предложный// Beşemonə hol // çıxışlıq:
а)
I ş -Çımı ıştəniku- - С меня самому- ( mənim) özümdən
II ş- ıştı ıştəniku - С тебя самому - (sənin) özündən
III ş- çəy ıştəniku - С него самому - (onun) özündən
в)
I ş - çımı ıştəno - Из меня самого - ( mənim) özümdən
II ş - Iştı ıştəno - Из тебя самого - (sənin) özündən
III ş- Çəy ıştəno - Из него самого - (onun) özündən
с)
I ş- çımı ıştənisə - Меня самого - ( mənim) özümdən
II ş- ıştı ıştənisə - Тебя самого - (sənin) özündən
III ş- Çəy ıştənisə - Его самого - (onun) özündən
Cəmədə: Holon - şəxson – bə tolışi – bə urusi – bə tırki
1. Именительный // Nominə hol// adlıq:
I ş -əmə ıştən- Мы сами - (biz) özümüz
II ş- şımə ıştən - Вы сами - (siz) özünüz
III ş- əvon ıştən - Они сами - (onlar) özləri
2. Родительный // Səyvonəti hol// yiyəlik:
I ş - Çəmə ıştəni - Нас самих - (bizim) özümüzün
II ş -Şəmə ıştəni - Вам самим - (sizin) özünüzün
III ş- Çəvon ıştəni - Их самих - (onların) özlərinin
3. Дательный // Səmt // yönlük:
I ş- Bəçəmə ıştəni - Нам самим - (bizim) özümüzə
II ş - Bəşmə ıştəni - Вам самим - (sizin) özünüzə
III ş - Bəçəvon ıştəni - Им самим - (onların) özlərinə
4. Винительный // Təsirinə hol // təsirlik:
I ş - Çəmə ıştəni - Нас самих - (bizim) özümüzü
II ş - Şımə ıştəni - Вам самих - (sizin) özünüzü
III ş - Çəvon ıştəni - Их самих - (onların) özlərini
5. Творительный// Vırəynə hol // yerlik:
I ş - Çəmə ıştənədə - У нас самих - (bizim) özümüzdə;
II ş - Şımə ıştənədə - У вас самих - (sizin) özünüzdə;
III ş - Çəvon ıştənədə - У них самих - (onların) özlərində;
6. Предложный// Beşemonə hol // çıxışlıq:
a)
I ş - Çəmə ıştəniku - С нас самих - (bizim) özümüzdən;
II ş - Şımə ıştəniku - С вас самих - (sizin) özünüzdən;
III ş - Çəvon ıştəni - С них самих - (onların) özlərindən;
b)
I ş - Çəmə ıştənisə - Нас самих- (bizim) özümüzdən;
II ş - Şımə ıştənisə - Вас самих- (sizin) özünüzdən;
III ş - Çəvon ıştənisə - Их самих - (onların) özlərindən;
c)
I ş - Çəmə ıştəno - Из нас самих - (bizim) özümüzdən;
II ş - Şımə ıştəno - Из вас самих - (sizin) özünüzdən;
III ş - Çəvon ıştəno - Из них самих- (onların) özlərindən;
"Iştən” fəal şirkət kardedə sıxansoxteədə:
-ıştən-ıştəni ) ( öz-özünü) ( сама себя);
ıştən-bəştə (öz-özünə) (сам по себя);
ıştənki (özününkü, doğma) (из своих);
ıştənbəsə(öz-özlüyündə) (самолично)
5. Sıvolə əvəzəkon behisobin:
bə tolışi – bə urusi – bə tırki
Ki? Кто? Kim?
Kiye? Кого? Чей? Kimdir?
kiyon? какие? Kimlər?
Çiç? Что? Nə?
çiyon? какие? Nələr?
Çı? Что? Nə?
Çiki? Чья? чей? Kimin?
Çiçi? Чего? чей? Nəyin?
Çikiye? кого? Kimindir?
Çiçiye? чего? Nəyindir?
çoknə? Как? Necə?
çı curə? Как? Nə cür?
Kom//kon? Какого? какой? который? Hansı?
Çune? Bəkovrə? Куда? Haraya?
Konco? Где? Harada?
çıkonco? Откуда? Haradan?
Boçi? Почему? зачем? Niyə? Nə üçün? nəyə görə?
Çanə? Сколько? Neçə? nə qədər?
Çanədə? Сколько? Nə qədər?
6. Mıəyənnıbə əvəzəkon veyin:
bə tolışi - bə tırki:
Kəsi -Kim /
Ki -Kimsə, heç kim
/Kimsənə Kimsə, kim isə, heç kim /
Bəkisə/ Kiməsə /
Bəçisə/ / Nəyəsə /
Kiysə/ Kimsə, kim isə /
Jıçiy Nəsə, nə isə/ /
Jıkəsi/ Kim isə, /
Çiysə/Nəsə, nə isə /
çiçisə Nəyəsə /
şəxsi/ / Kimsə, kim isə /
ikəsə/ Kimsə, kim isə/ /
xonəxo Kimsə/ /
fılonkəs Filankəs/ /
fisonkəs Kimsə /
bəhmənkəs/ Kimsə/ /
qıləy -Biri, birisi /
harki/ Hər biri, hər kəs/ /
hakəs Hər kəs /
har kəs/ Hər kəs /
harçi// har çiy/
Hər nə, hər şey/ /
har cur- Hər cür //
curi - Bir cür, hər hansı/ /
həmməy-Hamı /
kali// kaliyon/ / / Bəzisi, bəziləri/
koncosə// Hardasa/ hardansa/
konsə - Nə isə/ /
çanədəsə Neçəsi/ //
çoknəsə// çunəsə -Nə təhərsə //
qıləyni//Necəsə, /
har qıləyni - Biri, birisi /Hər kəs, hər biri/
bə urusi
Кто-то, никто/ Кто / Некто/ Кому-то/ Чему-то/ Кто-то/ Что-то/ Кто-то, какой-то/ Что-то/ Чего-то/ Некто/ один, одна, одно/ каждый/ всякое/ всякий/ некоторый/ все/ некоторый/ где-то/ какой-то / сколько-то/ каким-то образом / куда-то / кто-то /каждый...
7. Həşə əvəzəkon:
bə tolışi - bə urusi- bə tırki:
Hiç //Никаких, нисколько// Heç
Hiçki// Никто // Heç kim, kimsə
Hiçi// Ничего// Heç nə
Hiç kəsi // Никто // Heç kəs, kimsə
Hiçunə //ничего // Heç necə
Hiç qılə// ничто // Heç biri
Hiç kəs// некто // Heç kim, kimsə
Kəsi // кто-то // Kimsə
Kimsənə // Некто, никто// Kimsə
OKO DOƏ BIƏ ƏDƏBİYOT:
1) Б.Б. Миллер.Талышский язык.М.1953
2) Л.А.Пирейко.Талышско-русский словарь.М.1976
3) H.Əlizadə.N.Hatəmi. Fars dili.B.1961.
4) N.Səqəfi (Hatəmi) Fars dilinin qısa qrammatikası.( Farsca-azərbaycanca lüğət.2-cild.Tehran, 1999.
5) M. Hüseynzadə. Müasir Azərbaycan dili. (Morfologiya) III hissə. Ali məktəblər üçün dərslik. B.1973
6) Müasir Azərbaycan dili. I cild. Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun nəşri. B.1978
7)"Şəvnışt” N0 3-6,( 2006;)(Tolışə zıvoni qrəmatikə) N0 11=14, (2007-2008;)(Qrammatika talışskoqo yazıka)
8) Şiri Əvəz Sadıxzodə Talış dilinin qrammatikası. Sankt-Peterburq,2003.
Allahverdi Bayrami
bayrami@box.az
|
