Rabil ABDİNOV
Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin Qərarına və Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyinin əmrinə əsasən hələ 1992-ci ildə Qusar rayonunda Dövlət Ləzgi Dram Teatrı yaradılmışdır. Teatrın həm rəsmi adında “ləzgi” sözü var, həm də repertuarında ləzgi dilində tamaşalar özünə yer alır. Lakin Lənkəranda yardılan Lənkəran Dövlət Dram Teatrının rəsmi adında “talış” sözünün olmaması bir yana dursun, üstəlik bu teatrın bölgəmizlə heç bir əlaqəsi olmayan Nəcəf bəy Vəzirovun adına verilməsi və repertuarında bircə dənə belə talış dilində tamaşanın olması təəccüb doğurur.
Ay ərzində Azərbaycan radiosunda talış, kürd, ləzgi dillərində ayrı-ayrılıqda həftədə 2 dəfə, hər dəfə 15 dəqiqə olmaqla 1 saat 20 dəqiqə verilişlər yayımlanır. Balakən rayonunda yerli radio ilə avar dilində, Xaçmaz rayonunda isə "Xaçmaz TV" ləzgi və tat dillərində verilişlər yayımlanır.
Lakin Lənkəranda yerləşən "Cənub TV" adlalan televiziya isə bölgəmizin adını təhrif edib “cənub” adlandırmaqdan əlavə efirində əcnəbi mahnılara geniş yer ayırır və adi bir talış mahnısına belə efir imkanı yaratmır.
Respublikamızın 13 rayonunda yaşayan azlıqda qalan xaqların nümayəndələri üçün ana dillərinin tədrisi həftədə 2 akademik saat olmaqla aparılır. Talış dilinin tədrisi I-IV siniflərdə yəni ancaq təhsilin ibtidai pilləsində aparılır. Lakin digər xalqların dillərinin tədrisi ümumi orta təhsil mərhələsinin sonuna qədər yəni I-IX siniflərdə aparılır.
Ləzgi dilinin tədrisi ilə bağlı kadrlar Dağıstan Dövlət Universitetində hazırlanmaqla yanaşı, ləzgi dilinin tədrisi də Dağıstan məktəbləri üçün Rusiyada çap olunan dərsliklər vasitəsi ilə həyata keçirilir. Lakin Lənkəran Dövlət Universitetində talış dilinin tədrisi üçün nəinki kadr hazırlanmır, üstəlik pedaqoji ixtisaslar verilən məzunlara talış dilinin tədrisi üçün əlavə ixtisas belə verilmir. Talış dili dərslikləri isə axırıncı dəfə 8 il əvvəl nəşr olunub və hazırda istismar dövrünü bitirdiyi üçün məktəblərdə tapılmır.
Quba, Qusar, İsmayıllı, Xaçmaz, Oğuz, Qəbələ rayonlarının 126 məktəbində 24670 şagird ləzgi, Lerik, Lənkəran, Astara, Masallı rayonlarının 246 məktəbində 26070 şagird talış, Balakən, Qəbələ, Xaçmaz, Zaqatala, Quba, Şamux rayonlarının 32 məktəbində 4748 şagird avar, udin, tat, şaxur, yəhudi, xınalıq, kürd dillərini əsasən ibtidai siniflərdə öyrənirlər. Beləliklə, respublikanın 407 məktəbində azlıqda qalan xalqların 55488 nəfər uşağı öz ana dillərini öyrənirlər. Rəsmi rəqəmlərə nəzər salsaq görərik ki, talış dili tədris edilən məktəblərin həm sayı, həm də təkcə ibtidai siniflərdə şagirdlərin sayı ləzgi dili tədris edilən məktəblərin ibtidai və ümumi orta təhsil mərhələsində oxuyan şagirdlərin birgə sayından belə çoxdur.
Lakin rəsmi ststistikada Azərbaycanda yaşayan əhalinin 9,4%-ni azlıqda qalan xalqlar, o cümlədən ləzgilər - 2,2%, talışlar - 1,0 və başqa xalqlar təşkil edir. Əgər doğurdan da ləzgilərin sayı talışlardan azı 2 dəfə çoxdursa, bəs niyə ləzgi dilində ibtidai təhsilə cəlb edilən məktəblilərin sayı talış dili tədris edilən məktəblilərin sayından dəfələrlə azdır?
Azərbaycan məktəblərində bir-neçə ildir ki, fənn kurikulumıarı tətbiq olunur. Artıq bu proses təhsilin ibtidai mərhələsini keçmişdir. Fənn kurikulumlarının tələblərinə cavab verən yeni dərsliklər də nəşr olunmuşdur. Lakin bu yeni sistem azlıqda qalan xaqların dillərinin tədrisinə tətbiq olunmamışdır və buna görə də kurikuluma uyğun dərsliklər də nəşr olunmamışdır. Görəsən azlıqda qalan xalqların dillərinin tədrisinə fənn kurikulumlarının tətbiq edilməməsini və bu sistemə uyğun yeni dərsliklərin nəşr olunmamasını nə ilə izah etmək olar?
Talış dili və mədəniyyətinin araşdırılması, təbliği ilə məşğul olan bircə ictimai təşkilat və milli birliyin belə Ədliyyə Nazirliyində qeydiyyata alınmaması, lakin digər xalqların adı ilə bağlı bir-neçə qeyri-hökumət təşkilatının mövcudluğuna bir ad tapmaq isə mümkün deyil.
Ölkəmizdə talış dili və talış xalqı ilə bağlı heç bir elmi, mədəni, təhsil müəssisəsi və ümumiyyətlə heç bir rəsmi təsisiat mövcud deyil. Görəsən bu istisqamətdə yandırılan qırmızı işığı və istisna vəziyyətini xalqımız üçün kimlər, nələr və niyə yaradır?