Ve hurmətinə “Tolish.org” sayti handəkəson!
Çı Tolışi xalqi yolə alim, ruşinfikə sıpriş, şair Bəxtiyar Ruşini “Fales ijən əmə” nomədə ım publisistik məğalə i mıddət çımi bə nav, məxsusu bo “Hirkan” jurnalije nıvıştə. İntasi, həm de maddi problemon, həmən de çımı noxəşiəti əloğədar, “Hırkon” jurnali hələ dərc karde imkonımon ni.
“Fales ijən əmə” məğalədə Bəxtiyar muəllim Tolışi xalqi milliıştəniifadə prosesonədə ımruj bə və beşə ictimai-sosial, etno-psixoloji problemon həlli barədə bənə alim-ruşinfiki real təklifonış doə, ıştə movqe ifadə kardəje, ro nışonış doə.
Xosə duston, azizə tolışon, ımruj “Fales ijən əmə” məğalə çəmə xalqi milliıştənidərk prosesədə bə əhəmiyyəti, aktualəti rəğmən, əy bə Şımə nəzə rosne bəştə ğarz zındəm!
Mehdibəy Səfərov
Fales iyən əmə
Ha cəmiyyət əçəy fərdi dıroz bə soğnəye
Harri Emerson Fosdiq (Amerikə ənıvışt)
Miletijə Falesi məktəbi əğılon çok zınedən; əçəy nomədə həndəsədə nominə teorem heste. Falesi həmən Yunanıstoni iminnə filosof hisob kardedən. İm mudrikə kəlomən əy votəşe:
- ”Dınyoədə ən çətinə ko ıştəni dərk karde, ən hostonə ko bə co kəsi məsləhət doye”. 2600 sore dınyo mədəni xəlğon çı sıxanonku ibrət peqətedən. Əmə - tolışon çoknəy, ıştəni dərk karde zınedəmon (həmmə kəson votedənim), yainki bımi-bəy məsləhət doy bə nav zınedəmon?
Çəmə xəlği mədəni, mənəvi, irfoni roədə fəoliyyətədə bə əməlsoybon, ruşinfikon veyən nıbun, əmma hestin. Əvon çəmə tarıxi omutedən, çəmə tarıxi şəxsiyyəton oşko kardedən, çəmə məholi toponimon mənon sərost kardedən, çəmə xəlği folklori iyən etnoqrafik numunon bə mion bekərdedən, tolışi zıvoni tədğiq kardedən; mılxəs, real ko bardedən, əməl nuşo doydən. Koən bə vırədə noxsan bənie. Bəvədə bə çokə məsləhəti ehtiyoc bedə. Bo məsləhətiən, bəpe bə şəxsi ovarde ki, əcəy dınyovindemonış ve bıbu, elmi, mərifəti iyən yolə ağıli soyb bıbu. Fales, de cımı zənni, bə co xonəxo ro nuşo doy, məsləhət doy bəvədə rohətə ko hisob kardə ki, həmon məsləhəti doə kəs ıştən besərıştə, beğabiliyyət, beməxə odəm bedə. Iştəni bə çəş dənoy ro, ıştəni ağılmand, fərosətin nuşo doy ro, bəpişe bə həmmə kəsi besəmərə, befoydə məsləhəton bıdə. Həyğət ıme ki, insoni, cəmiyyəti cətinə məğamonədə, bərkə rujonədə sərostə məsləhət doy ve çətinə koye, çı ha kəsi sədə oməy, dastə oməy ni.
Mande ki, Falesi ibrətamizə kəlomi iminnə hissə, yəni voteədə ki, dınyoədə ən çətinə ko ıştəni dərk kardeye - bı barədə bəzı mulahizonom heste - əvoni bəşmə nəzə rosnedəm. Əvvəla, çiçe ıştəni dərk?
Çı ha milləti, ha xəlği bəştə ıştəni məxsus milli, mədəni, mənəvi sərvətonış heste. Im sərvəton hifz karde, noğo doy, bo peşoomə nəsli merıs oqəte həmon çə xəlği avlodon yolə ğarze, bəvotem, lap muğəddəsə ğarze. Bı roədə ən etoboynə zumrə, ən peştdəvasəynə təbəğə nuperəstonin, cıvononin. Məhz hejo, cıvonon, qəncon cəmiyyəti ən navədə şə aktivə zumrə bən. Əve bı koədə məsuliyyəti cıvonon amisə noy lozime, xəlği mədəni, mənəvi sərvəton noğo doy bəvon asparde lozime. Bı məxsədi rəse ro, bə cıvonon milli-ıştəni şuuri ehande iyən çəvon idraki səviyyə ziyodə karde vocibe. Təhlil bobəmon, bəvindemon ki, milli-ıştənı şuur, hejo, ıştəni dərke. Iştəni dərk iminnə nubədə əve ki, ha inson bəpe ıştə tarıxi rişə, ıştə milli mənsubiyyəti, ıştə vətəni, məholi tarıxi bızno. Ha şəxs bəpe dərk bıkə ki, kon xəlği, kon məmləkəti, kon milli xusisiyyəton təmsil kardedə, bəştə məxsus bə kon spesifik səciyyəvi cəhəton sohibe. Bəpe bızno ki, əçəy moə zıvon kon zıvone, kon zıvonədə sıxan, qəp, sədo, mahne, şeyir əçəy rufi, əçəy ovğəti şo kardə, əçəy hisson rohət, amoxtə kardə. Kon təamon bəy doğmən, kon xorəki bu çəy moə, çəy məholi dəyod vardedə. Kon mivə, kon pərəndə çəy məholuku, çəy movardə yurdiku sax doydə.
Bəs ıştəni dərki bə nuperəston, bə qəncon de kon roon, de kon vasiton ehande bəbe, bəçəvon şuuri nıvoşte bəbe? Bemubahisə vote bəznemon ki, bı məsələdə əsas məsuliyyət çı ailə şəpeye. Əğıl, hırdən ailədə yol bedə; ən ve ıştə pıə, ıştə moə sıxanonku, votemoniku, nəsihətiku pand peqətedə. Əqəm valideyn çəmə votə məsuliyyəti hiss bıko, bəşdə avlodi, çəy şək şə vaxtiku milli- ıştəni şuuri ehando, əğıl yol becən, co ro əqətni, məhz çı pıə, moə, yolə boə, yolə hovə votəyon boştəno ən rostə ro hisob baka. Bə mion sıvol beşedə; tolışə ailon həmmə qılədə çəmə orzu kardə koon sərost şedən? Əsla ne! Məqəm ha tolışi ailədə moə, pıə bəşdə hırdəni, bəşdə tojə zıvon okərdə əğıli əçəy inə zıvoni omutedə? Xəyr, omutedəni.
Hakəynə bə dim ro eqınedə. Çiçi şoyd bıbum çoke; kon əğıl, hırdən bəmı peqınedə, vindəm bə tırki qəp jedə - bə tolışi qəp jə əğıl, jo bızın ni. Əğılonku qıno vindənim, əvoni tərbiyə bıkə, bəvon zıvon omutə əsas şəxs çəvon valideynonin. Çəvon yoliku xəbə səydə: boçi bəşdə əğıli əçəy moə zıvoni omutedəniş? Əğıl ki, məktəbədə bə tırki dərs qətedə, de muəllimon tırki qəp jedə, kitobon bə tırki mutoliə kardedə. Həlbəttə, tırkə zıvoni omute vocibe, cəmə devləti rəsmi zıvone; bəməno ğarze ki, ıştə rəsmi zıvoni mukəmməl omutəmon. Məqəm məktəb, kitob, muəllim, televiziya kami kardə bo tırki omute?! Çəyoən votdən ki, əmə pidəmone, çəmə əğıli zıvon bə tırki vərzin bıbu ,tilik bıbu; çəy qəpjemonədə ləhcə əloməton bə quş nıqıno. Azən xəbə sedəm: bəs ıştə moə zıvoni, inə zıvoni, nənə zıvoni, dodo zıvoni ə tifilon kəynə obəmuten? Oxo moə zıvon Xıdo əmonəte, yəni ve muığəddəsə əmonəte; bəy xəyonət karde, bə kon məsləki, bə kon əğedə caize?
Çəmə eli-tobiə odəmon ısətən qıləy dəvardə zərofəti demı kardedən. Əğılbim, bə iminnə sinif bəpe bəşim. Tırkə zıvoni ğət zındənebim. Nav məktəbi şe can ruj xıvətım karde. Oxoy bəşdə moəm voteme: ”İnə, az bə məktəb əşınim”. İnəm: ”Boçi bala, əmə ım ruji candə vəxti çəş kardə bimon”. Az: “İnə, az ənə tırki kəynə obəmutem?” Bovə bıkən, da ruj davarde, binom karde bə tırki “cəh-cəh” je. Əve ımi məsəkəson bə zərfəti ısətən parsedən: ”Oxoy tırkə zıvono omute, ya ne?” Tarif karde nıbu, tırkə zıvoni klassik, akademik iyən muasir səviyyədə mukəmməl zınedəm. Bəşdə avlodonomən həm tolışi, həm tırki zıvononom omutəme. Əğlonım ha dıqlə zıvonədə be ləhcə, be şivə tilik qəp jedən.
Mehdibəy muəllimi kardə sehbətən ibrətamize. Əv qəp jedə ki, əçəy nəvə Əli Bokuədə bə məktəb iminnə şə ruji, muəllim bəştə tojə şoqirdon muraciət kardə: ”Ki bome, qıləy şeyir bəvote.” Əli çəsmoni dast rost kardə, beşedə bə lohə və, bino kardə bə tolışi Z.Əhmədzodə şeyri de bəloğəti vote. Muəllim çəy sıxani obıredə: ”Əli,tı kon zıvonədə şeyir votedəş?” - xəbə sedə. Əli: ”Bə tolışi.”-cəvob doydə. Muəllim: ”Ne, Əli əbıni, oxo ıvrə məktəbe” - votedə. Tojə şoqirdi şeyir nimədə mandedə. Peşo Əli valideyn ımi məsedə, de muəllimi bı barədə sehbət kardə; bəcəy nəzə rosnedə ki, tolışə zıvonən çı Azərboyconi, çəmə umumi vətəni umumi milli-mənəvi sərvəte. Azərboyconədə çanə xəlğon hestin, çəvonən həmməy zıvonon çəmə bə ivrə milli-mənəvi sərvətin; əvoni ğorbin karde çəmə umumi ğarze, vəzifəye. Çı koy oxo xəy səbedə. Xıdoku həmon muəllim dınyovində sininə inson bedə; bı həxə sıxanon dılosoxt pemandə, həyğəti ğəbul kardə. Çə rujiku bə peştə, hakənə bə Əli sıxanən ğandə: ”Əli, boy bəməno qıləy çokə şeyir bovot bə tolışi.” Şımə, bovotən, çimi bə peştə çə sinifi şoqirdon arədə etnik zəminədə komsə qıləy dılarıştə sehbət, ya qıləy bəyəndı nohəxə pearış bəbe? Xəyr, əbıni! Cəmiyyəti fərdon əncəx de hurmətı, de mehebbəti ro bəyəndı həmrəğ bəben. Bəvədə ha fərd co fərdi bəşdə nez, oğma bəzne, bə əmandə xəlğon insonon, iyən bəçəvon zıvonon entirom nuşo bədo.
Bə cıvonon milli-ıştəni dərk prosesi ehande məsələdə, dıminnə nubədə vəzifə iyən məsuliyyət bə cəmiyyəti ruşinfikon, dınyovində dərrakəninə odəmon, əlalxusus məktəbədə ko kardə muəllimon qi eqınedə. Jığo beneşo ki, bı koədə əncəx ruşinfikon, akademik şərıştə soybon fəol bənin - ım ko əncəx çəvon vəzifəy. Bı çətinə koədə ha fərd ıştə tofhə doənine, ıştə ğarzi zınənine - ıştə dastəy beşəy kardənine. Məqəm, həmmə ruşinfikon ıştə əməlonədə salimin, xəyırmandin, vəcomandin. Bı zumrədə anə nunkuə şəxson hestin ki, xıslətoşon, əğedəşon ya noqise, hiç ənqəli, hiç problemi vindənin, yainki ıştə ğabiliyyəti, ıştə zınəy təmam co roədə beməsrəf, befoydə xarc kardedən. Bəvindeş ki, qıləy vırədə kılınq jedə ki, çəyo vaşdə ha sığ-reğə bə ıştəni dərk prosesi əncəx zərbə jedə, əy yarəjə kardə. Bəşdə ruşinfik votedə, əmma ıştə moə zıvonədə qəp je boştəno
man zınedə, çimiku xəcolət kəşedə. Kiən qəp jedə, bəyış rık omedə, bəy təno jedə, əy məzəmmət kardedə. Im tip odəmon ve vəxt postmodernə təfəkkuri soyb bedən. Əvon ıştə xəlği klassik ənənon, mənəvi sərvəton, məxsusən əçəy zıvoni bevəc, kanəbıə, lozimnıbə bo, şələ hisob kardedən. Əve, jığo ruşinfikonsə, bəştə xəlği milli-mədəni, mənəvi hestemoni sofə mehebbət, yolə piəyş bə soyə odəmon bəməno ve-ve bə navin, ve-ve əfsərin.
Bəmə lozim ni, çəmə cıvonon, qəncon radikələ ro bıqəton, bə co xəlği, milləti numayəndon petojnon, pearış bıkən, çəvon milli heysiyyəti bə kali əbləhon, mıxənnəton hisob exroc bıkən. Həmon kali beməsləkon ıştə əğedədə mərizin-bəcəvon hətta, nohəxə pearışi cəvob doy ıştənən besəmərə koye. Bə xıslətədə bə odəmon ha cəmiyyətədə hestin, dəvon konstruktiv ko barde, bə umumi məxrəc ome, dıli piyə ha mevzuədə sehbət karde, dialoq barde ğət mumkun ni. Bə odəmi fikri, sıxani reaksiya bədon ki, bəvindeş də odəmi mukolimə barde xəyrış bəbe. Tınən bə şəxsi ıştə fikri bərosneş, eqəm əv səhvədə bıbu, dıştə sərostə məntiği əçəy noqisə fikri islah bakaş.
Bəmə lozim ni, çəmə nuperəston, cıvonon izafi dərəcədə dini əhvol-ruhiyyədə bıbun, ıştə ğıymətinə vaxti, enerji radikal fanatizmi qirdobədə beməhnə puç bıkən, curbəcur məzhəbon, dini cərəyanon mevzuədə həm deyəndı, həmən de co milləti insonon bə qəvə tasbo beşon. Bəmə lozime, çəmə avlodon çəmə xəlği maddi-mənəvi sərvəton noğo bıdən, çəmə tarıxi pinhon bə məğamon oşko bıkən, çəmə fərhənqi, mədəniyyəti bə co xəlğon təğdim bıkən, tolışə zıvoni çanədə yodo beşə sıxanon bə dim bekən, çəmə zıvoni elmi qrammatika tərtib bıkən, əy bə ədəbi forma dənən.
Çəmə reqioni 250-sə ve məktəbonədə tolışi zıvonədə dərson tədris bənien. Hukuməti rəsmi ğərar heste ki, həftədə dı bəjən 1 - 4-nə sinfonədə tolışi zıvonədə dərs qətə bənine. Bıçimi ro tolışə zıvonədə, çok-bevəc, dərsə kitobonən çap bən. Isə, ayə, ım dərson bə məktəbonədə dıli piəy səviyyədə tədris bedən? İ-dı qılə məktəbi ğəssəmi harde əzınim, səheh vote bəznem ki, ım dərson ya qətə bedənin, yaən çı səyo kardə bedən. Dərs kitobonən ya hiç nin, yaən bərbodə holədən. Rabil iyən Ulduz muəllimi bı barədə sədoşon ve rost kardə. Xıdo çəvonku rozi bıbu, əmma çefoydə-çəvon sədo əncəx bəçəmə quşi qınedə. Ənə laqeydəti bə vırədə bəs qınokar kiye? Həlbəttə, vote bəznemon, Təhsil nazirəti bı koon məsul bə şəxson, rəyon təhsil idaron rəhbəron bı problemon, çanə bıvotoş laqeydin. Dərs kitobon barədə məhnə vardən ki, bəvon tələbati barədə siforiş doə bəni - ısə boy, ımi dərəs. Əmma çımon həmməysə bə nav, bı koədə qınokar bə şəxson çə məktəbon rəhbəron iyən muəllimonin. Əqəm məktəbi direktor bı problemədə həkəm bımando, kitobən bəbe, dərsən bəşe. Isə kom zəmonəye, de anə texniki - texnoloji vasiton ən bərbodə kitobiən bərpo karde, çanə bıpiyo, əçəy nusxon bekarde, heve karde, məqəm mumkun ni? Əbıni ki, ə dərson tədris karde bə qıləy şərıştəynə, səvodinə, vicdoninə muəllimi asparde? Həlbəttə mumkune, də şərti ki, məktəbi direktori iyən muəllimon bəşdə xəlği kamişəvo piəyş bıbu, bəçəy milli hestemoni dilədəş mehebbətış bıbu. Əmma həyğət ıme ki, çəvon veni bı koy pəl jəydən, ımi ziyodə, beməhnə, vocib nıbə ko hisob kardən. Dimiən həm çı hukuməti bekardə ğərori bə vırə rosnedənin, həmən cəmiyyəti vədə siyodim bedən.
Əmə tolışimon; Xıdo əmənış tolış ofəyə. Hakənəy ıştə arədə votedəmon ki, çəmə zıvon ve şinə zıvone, dınyo ən cokə zıvone. Həlbəttə, ın sıxanon ıştə zıvoni piəyku votedəmon; məqəm co xəlğon zıvonon bəvono şin nin? Bəvonən şine, əzize. Əmma, çəmə ıştə zıvoni piəy eqaizm ni, qıləy təbii hisse, ıştəni dərki əloməte. Qavərən demi votemon pidəmone ki, Xıdavanda, bətı şukur kardəmon ki, əmənı ofəyə, xəlğı kardə, bəmə cono doə, bəmə zıvono əmonət kardə! Im çəmə inə zıvone, moə zıvone - şukur bıbu bəştı baxşə, bəşdı doəy! Çanə ağlım sədə bıbu, çanə əğedəm vırədə bıbu, ım muğəddəsə əmonəti bənəy ıştə çəşi siyo noğo bədom. Bəştı ofəyə əmandə xəlğonən zıvonon hurmət bakəm, bə hiç kəsiən ro ədənim, bəçmı zıvoni bıqıno.
İyən oqərdəm bə Falesi. Herodot nıvoştedə ki, əv hiç yunan bəni, Finikiyaku oməy bə. Misirədəş həndəsə elmış vardə bə yunanonoş omutəşe. İoniya əyoləti Milet şəhərədə məşhur məktəbış təşkil kardə-çəyo bə dınyo elm pevolo bə, Avropa elmi təmələn bəvədə no bə. Fales yolə riyaziyyat, fizika, astranomiya alimi bə. Əy məşhur bıkə, əçəy səma cismon barədə doə elmi proqnozon bən. De Falesi dəğiq doə elmi proqnozi, çəmə eraku bə nav, 585-nə sori 28 mayədə Həşi dimqətə ruj bə! Bəvədə dınyo dı qılə ğədımə dəvlət - Midiya iyən Lidiya deyəndı muharibə kardəbin. Fales çı dınyo iminnə filosof bə; dəçəy yotəy, har şey çı oviku bə əməl omə - zəminən, həvoən, kosmosən. Im, elmi tarıxədə kainati sırri oşko karde roədə iminnə cəhd bə.
Az çığəso çı mevzu məcraku bə biton beşim; piəme çəmə nıvoşdəy ğorbinə handəkəson Falesi iyən əməni tikəy çok bıznon. 2600 sor dəvardə, dınyoədə iyən ən çətinə ko ıştəni dərke. Jığo bızın, çə vaxtiku dınyoədə hiççi qardəni. Qavər Fales çəmə zəmonədə jiəbu, yainki əmə çı Falesi zəmonədə jidəmon?! Cəmiyyəti ğanunon sır veye - ıştəni dərkən çəvonədə qıləye. Xıdo Falesi rəhmət bıko!
Bəxtiyar İzzətov Ruşin
(Fizika-Riyaziyyat elmon fəlsəfə doktor)
