Bölümlər

Талыш xəbərləri
Azərbaycan
İran
Dünyada
Голос Талыша
Müsahibə
İnsan hüquqları
Beynəlxalq hüquq
Talış dili və ədəbiyyatı
Talış incəsənəti
Talış tarixi
Şəxsiyyətlər
Bizim kitabxana
Təbabət
İdman
Onlayn TV
Karikaturalar

Голос Талыша


Известные события, произошедшие с моей семьей за последние годы, всколыхнули нашу жизнь до основания.

Axtarış

Tolışi xəbon

Xıdo rəhmətkə Əli Rzayevi... 
Fərzəndon 
Bastari musibət (aktual hukayət) 
Bə çəmə alimə zoon afərin bıbu 
Aydın müəllimi de şair Xilqəti musahibə 
Çı mardə odəmi nomi bə jurnali redaksiyə heyət çokonə dənəmon? 
Tolışi mətbuat tarixədə tojə cən - "Aləm" jurnal çapo beşə 
Xatirə ruşnədə dili söhbət (6) 
Xatirə ruşnədə dili söhbət (5) 
Xatirə ruşnədə dili söhbət (4) 
Xatirə ruşnədə dili söhbət (3) 
"KUL" sıxani mənon 
Xatirə ruşnədə dıli sohbət (2) 
Xatirə ruşnədə dıli sohbət 
“Honi çəşmə"ro vəsə 
ÇE? ÇI? 
Əv kiye? 
Şahmirzə Tolışəxun - 60 
Tolışi talantə şair Şamirzə TOLIŞƏXUN (10.07.1955 - 18.11.2014) 
Tolışi talantə şair Şamirzə TOLIŞƏXUN (10.07.1955 - 18.11.2014) 
Baləddin VEŞO şeronədə pencli janr 
De şair Baləddin VEŞO müsahibə 

Top

Новрузали Мамедов
Марьям МАММАДОВА. Трагедия одной семьи. 2013
ГИЛАЛ МАМЕДОВ на свабоде!
Talış dilinin hazırkı durumu ilə bağlı Azərbaycan Talışların İctimai Şurasının MÖVQE SƏNƏDİ
ATİŞ-in Milli azlıqların müdafiəsi haqqında çərçivə Sazişi ilə bağlı hesabatı

Statistika

Главная » 2016 » Декабрь » 29 » Talışlar
01:06
Talışlar

Yayılma arealı 

Talışlar tarixən Xəzər dənizinin cənub-qərb sahilləri boyunca məskunlaşmışlar. Hazırda həmin ərazini Azərbaycan-İran dövlət sərhədi iki hissəyə ayırır. Talışlar Azərbaycan Respublikasının köklü xalqlarından biridir. Azərbaycan Respublikasında kompakt şəklində onlar əsasən respublikanın cənub-şərqində Astara, Lənkəran, Lerik və Masallı rayonlarında yaşayır. Eyni zamanda Yardımlı, Cəlilabad, Beləsuvar, Neftçala, Salyan rayonlarında, Bakı, Sumqayıt və Şirvan şəhərlərində, habelə Azərbaycan Respublikasının digər məntəqələrində də talışların məskunlaşmasına təsadüf edilir. 

İran İslam Respublikasında isə talışlar Xəzər dənizinin sahili boyu Ləvandvil, Viznə, Haviq, Lisar, Haşpər (Talış), Asalem, Taleş-dulab, Şanderman, Cogandan, Masulə, Masal, Someh-sarə, Fumən və digər məntəqələrdə yaşayırlar.

Bir az tarix 

Talışların ulu əcdadları kadusilər hesab edilir. Strabon, Herodot, Plutarx, Dionis kimi tarixçilərin əsərlərində kadusilərin adlarına rast gəlmək mümkündür. Həmin müəlliflərə görə Kadusiyə şərqdən Xəzər dənizi, şimaldan Arran və Albaniya torpaqları ilə sərhəd olmuşdur. Rus tarixçisi İ.M. Diyakonov hesab edir ki, kadusilər ümumi adı kaspi olan Hind-Avropa tayfalarından biridir. Talışların Səfəvilər dövlətinin formalaşmasında ciddi yer almaları barədə tarixi faktlar mövcüddür. XVIII əsrin ortalarından isə talışların kompakt yaşadığı ərazidəTalış Xanlığı feodal dövləti mövcüd olmuşdur. 

“Talış” etnonimi 

“Talış” etnoniminə orta əsr mənbələrində təsadüf edilməyə başlanılıb. Onun mənasıyla bağlı çoxsaylı fikirlər mövcüddür. Geniş yayılan və nisbətən inandırıcı hesab edilən mövqelərdən biri də bu etnonimin bölgədə baş verən əmək bölgüsü ilə bağlı olmasıdır. Kadusilərdə oturuşmuş əmək bölgüsü (əkinçilik və maldarlıq) formalaşdıqdan sonra bu etnonimin meydana çıxması daha çox inandırıcı görünür. Tarixlə maraqlanan yaşlı əhali də məhz bu variant üzərində dayanmağa üstünlük verir. Aşağıda – dənizə yaxın yaşayan kadusilər əkinçiliklə, yuxarıda – dağlıq zonasında yaşayanlar isə daha çox maldarlıqla məşğul olmuşlar. Bu bölgü geniş mənada bu gün də davam edir və bunun təbii coğrafi kökləri vardır. Yuxarıda yaşayanlar aşağıda yaşayanları “tulış” (yəni torpaqla əlləşənlər, “tul” talış dilində “torpaq” deməkdir, “ış” şəkilcisi isə mənsubiyyət bildirir), aşağıda yaşayanlar isə yuxarıda yaşayanları “qolış” (heyvandarlıqla məşğul olanlar, “qo” talış dilində “inək” deməkdir) adlandırmışlar. Xarici sivilizasiya ilə əlaqələr daha çox aşağıda yaşayanlarla olduğundan sonralar məhz aşağılara - əkinçiliklə məşğul olanlara qoyulan ad ümumiləşdirilir. 

Daha sonralar isə bu ad xalq adı ilə yanaşı coğrafi məna daşımışdır. 

Sayı 

Azərbaycan Respublikasında talışların sayı haqqında dolğun informasiya yoxdur. Ölkədə bütün sahələr üzrə statistik məlumatlar həqiqəti əks etdirmədiyindən talışların sayı haqqında rəsmi informasiya da reallıqdan uzaq hesab edilir. Talışların sayı ilə bağlı zidiyyətli informasiyaların kökü həm də keçən əsrin 30 illərin axırlarından etibarən kommunist-stalin rejiminin həyata keçirtdiyi xalqların birləşdirilməsi siyasəti və ondan irəli gələrək talışların bir xalq olaraq rəsmi siyahılardan çıxarılmasından irəli gəlir. Qeyd edilənləri aşağıdakı rəsmi rəqəmlər də təsdiq edir. 1939-cu ildə aparılmış son Stalin siyahıyaalınmasında Azərbaycanda 87.510 nəfər talışın yaşadığını göstərilir. 1959-cu ildə aparılmış rəsmi siyahıyaalınma isə cəmi 85 nəfər talışı qeydə alır. Sonrakı siyahıyaalmalarda isə talışlar ümumiyyətlə xatırlanmır və onlar “sakit” represiyaya uğrayır. Qorbaçov yenidənqurmasının gətirdiyi ab-hava nəticəsində talışlar yenidən rəsmi siyahıya düşməyə başlayırlar. 1989-cu ildə aparılan siyahıyaalınmada Azərbaycanda 21.169 nəfər, 1999-cu ildə aparılmış siyahıyaalınma zamanı Azərbaycan Respublikasında 76.841 nəfər, 2009-cu il siyahıyaalınmasına əsasən isə 111.996 nəfər talış qeydə alınır. Talışların represiyası sakit olduğu kimi onların reablitasiyasına da sakit formada cəhd edilib. Bununla bağlı heç bir rəsmi mövqe və ya rəsmi aksiya məlum deyil. 

Son dövrdə xarici mütəxəsislər tərəfindən aparılan tədqiqatlarda isə Azərbaycanda bir milyona yaxın talışın yaşadığı bildirilir. Bir sıra talış tədqiqatçıları isə Azərbaycan Respublikasında talışların sayının daha çox olmasını əsaslandırırlar. Talışların sayı haqqında bütün bu ciddi fikir ayrılıqlarına yalnız rəsmi və obyektiv şəkildə aparılan siyahıyaalınma nöqtə qoya bilər. 

İrandakı talışların sayı isə yayılma arealınln genişliyini nəzərə alaraq, daha məchuldur. 

Dili 

Talışların ana dili talış dilidir. Mütəxəsislər hesab edirlər ki, Talış dili (Tolışə zıvon) Hind-Avropa dil ailəsinə, Hind-İran dilləri qolunun Azəri (Tati-Talış) qrupuna aiddir. Hazırda talış dili heç bir rəsmi statusa malik deyil. İbtidai siniflərdə talış dilinin tədrisilə bağlı qərar olsa da, talış dilinin tədrisi üçün dünyanın heç bir yerində, o cümlədən Azərbaycan Respublikasında mütəxəsis pedaqoqlar hazırlanmır. Belə olan halda dilin hansısa formada tədrisindən danışmaq mənasını itirir. 

KİV 

Talış dilində dövlət tərəfindən maliyyələşdirilən televiziya, radio və mətbuat vasitələri mövcüd deyil. Sövet dönəminin ilk onilliklərində talışlarla bağlı olan mətbu (“Sə tolış” qəzeti) və ədəbi mühit (talış dilində ktab çapı və ədəbiyyat nümünələrin yaradıcılığı) onların özləriylə bir yerdə keçən əsrin 30-cu illərində represiyaya uğrayır. 

Sövet rejimin dağılması ərəfəsində talışarın öz təşəbbüsü ilə 1989-cu ildən etibarən “Tolışi sədo” qəzeti buraxılmağa başlanılıb. Bu qəzetin dərci çoxsaylı fasilələrlə 2012-ci ilə qədər davab edib. Tolışi Sədo qəzeti ətrafında müxtəlif vaxtlarda rəsmi orqanlar tərəfindən aparılan qanundan kənar və xoşagəlməz hadisələr cərəyan edib. Qəzetin baş redaktorlarından biri Novruzəli Məmmədov 2007-ci ildə qondarma ittihamlarla həbs edilmiş, sonradan isə o, həbsxanada saxlanıldığı şərait, qanunsuz və ləyaqətsiz davranış və zəruri tibbi xidmət almamasından dolayı dünyasını dəyişib. Qəzetin digər baş redaktoru Hilal Məmmədov 2012-ci ildə yenə də qondarma ittihamlarla həbs edilir. Bu olaydan sonra qəzetin nəşri dayandırılıb və indiyə kimi bərpa olunmayıb. Həmin ildən etibarən vətəndaş təşəbbüsü sayəsində oxşar adla digər bir dərgi – Tolışon sədo ara-sıra dərc edilir. 

Hazırda talış dilində talışların öz təşəbbüsülə ölkə xaricindən bir neçə sayt fəaliyyət göstərir. Rəsmi orqanlara talış dilində bir televiziya kanalının açılması və ya İctimai TV-də talış dilində verilişlərlə bağlı kütləvi şəkildə edilən müraciətlər isə hələ ki, heç bir nəticə vermir. 

Din 

Talışlar İslam dininə sitayiş edirlər. İslama qədər isə bu ərazidə atəşpərətslik dini mövcüd olub. İslam dini hakim din olsa da atəşpərəstlikdən qalan bir sıra adətlərin yerinə yetirilməsi bu gün də davam edir.

İctimai-siyasi həyat 

Talışlar Azərbaycan Respublikasında baş verən ictimai-siyasi proseslərin fəal iştirkaçılarıdır. Keçən əsrin 90-cı illərin əvvəllərində Azərbaycan Respublikasının dövlət müstəqilliyinin əldə edilməsində talışlar fəal rol oynamış, sonrakı illərdə Azərbaycan Respublikasının ərazi bütövlüyü uğrunda gedən mübarizədə öndə olmuşlar. 1993-cü ildə Heydər Əliyevin hakimiyyətə gəlişi ərəfəsində regionda baş vermiş siyasi proseslər talışların reablitasiyası prosesinə mənfi təsir göstərmiş və həmin tendensiya bu gün də davam edir. 

Azərbaycan Respublikasında talışlara münasibətdə rəsmi ab-hava qənaətbəxş deyil. Rəsmi dairələr öz xalqını tanımaqdan imtina edir. Talış dilində və “talış” adıyla mövcüd olan toponimlərin dəyişdirilməsi tendensiyası hiss olunur. Ölkədə talış adı ilə heç bir QHT qeydə alınmır. Talışlarla bağlı hansısa mədəni tədbirin keçirilməsi faktiki olaraq yasaqlanıb. Hətta bu istiqamətdə olan şəxsi təşəbbüslər və təşəbbüskarlar ciddi nəzarətə götürülür və qorxudulur! Bütün bünlarla da hazırkı iqtidar Azərbaycan Respublikası əleyhinə iş aparmaq üçün bir sıra xarici dairələrin əlinə əlavə arqument verir.

Ataxan ƏBILOV 

Yazı Musavat Partiyasının Milli Siyasət Komissiyasının təşəbbüsü ilə hazırlanıb 

 

Категория: Azərbaycan | Просмотров: 5804 | Добавил: admin | Рейтинг: 5.0/2
Всего комментариев: 0
Добавлять комментарии могут только зарегистрированные пользователи.
[ Регистрация | Вход ]

Sayta giriş

Xəbər xətti

ATİŞ-in Milli azlıqların müdafiəsi haqqında çərçivə Sazişi ilə bağlı hesabatı 
Talış xalqı Azərbaycanda yarımkölə şəraitində yaşayır 
Milli azlıqlarla bağlı Avropa Şurasından Azərbaycana tövsiyələr verilib 
Azərbaycan Talışların İctimai Şurasının Azərbaycan ictimaiyyətinə MÜRACİƏTİ 
Prominent Talysh activist dies in prison in Azerbaijan 
Talış dilinin hazırkı durumu ilə bağlı Azərbaycan Talışların İctimai Şurasının MÖVQE SƏNƏDİ 
ŞİMON! 
Ази Асланов - Генерал Шимон (Генерал Вперед) 
СКАЖИ СВОЕ ИМЯ, ТАЛЫШ 
Zülfüqar Əhmədzadə: Azərbaycan milli ədəbiyyatının  tərəqqipərvər siması 
No free speech for ethnic minority 
Avropa Şurası: Azərbaycanda etnik azlıqların hüquqları ilə bağlı qanunvericilik yoxdur 
''Hökumət milli azlıqların mətbuatına dəstək vermir'' 
Azərbaycan Respublikasının Prezidentinə açıq məktub 
Masallı rayonun Kubın kəndi və onun ətraf toponimləri 
Atam Vəkil DADAŞOV əsil dövlət adamı idi 
Mətləb Pero Dadaşov həbsindən yazır (III yazı) 
Mətləb Pero Dadaşov necə həbs edilməsindən yazır (II yazı) 
Mətləb Pero Dadaşov necə həbs edilməsindən yazır 
ƏHƏD MUXTAR-80 
Ahoşta (Əhoşte) 
Müəllim zindanda da müəllimdir... 
Б.В.Миллер. Талышские тексты 
Talış dilində ü/u səsi 
Allahverdi BAYRAMİ. ĞƏLİZƏXUN (2 pərdəynə 7 şiklinə pyes) 
Allahverdi BAYRAMİ. ƏMONƏT ( İ pərdəninə 3 şəkilinə pyes) 
Rusiya talış ictimai təşkilatları 1993-cü ildə Talışda baş verən hadisələrin 24 illiyini qeyd etməyə hazırlaşır 
ŞİRİN YALAN, YOXSA ACI HƏQİQƏT? 
DIZDİPOK 
Свадьба – Способ Сохранения Талышского Языка 
Talış dilindəki sözlərin təbii xüsusiyyətləri 
Hilal Məmmədov Eldəniz Quliyevi təbrik edib 
Талыши хотят читать, писать и смотреть на родном языке 
Hilal Məmmədov: "Hakimiyyət istəyir ki, bütün sosial və etnik qruplar arasında qarşılıqlı etimadsızlıq mühiti olsun" 
Əli Nasir - Talışın Firdovsisi 
Талышское слово «cо» (двор) в виде морфемы в современных индоевропейских языках 
Talışın əbədiyanar məşəli 
Новрузали Мамедов – 75 (Novruzəli Məmmədov – 75) 
Это не трагедия одной семьи, а трагедия нашей страны, нашей Родины! 
К юбилею Светланы Алексеевны Ганнушкиной! 
Hilal Məmmədov İsa Qəmbəri 60 illik yubleyi münasibətilə təbrik edib 
Xərçəngin dərmanı tapılıb 
Azərbaycan höküməti TALISH.ORG saytına girişi dayandırıb 
“Elçibəyə acıqlandım, məndən üzr istədi” – Zərdüşt Əlizadə ilə QALMAQALLI MÜSAHİBƏ 
“Tolışon Sədo” qəzetinin əməkdaşı Azər Kazımzadə saxlanılıb 
ƏLİ NASİR əbədi haqq dünyasına qovuşdu 
Bəşərə də Allahdan bəla gəldi 
İrana ərzaq almağa gedən Astara gömrükdəki basabasda öldü 
Müqəddəs Kəbə ziyarəti, dələdüzlar, etnik mənsubiyyətə görə təhqir və 27 dövlət xadimli redaksiya heyəti 
Talışlar 
Ко дню рождения Л.А.Пирейко 
Ümid yenə də talışlaradı! 
Çılə Şəv-iniz mübarək! 
General-mayor Vahid Musayev haqqında polkovnik Isa Sadikov yazır 
"Talışsansa, məhv edib qanını da batırarlar 
Avropanın axırıncı pələngi Talış dağlarında 
Talış Mədəniyyət Mərkəzi İdarə Heyyətinin üzvü müraciət yayıb 
Xalqımız dözümlü xalqdır, DÖZƏRİK! 
“Talışam, lakin, qanım Elçibəyin qanı ilə eynidir” – TARİXİ VİDEO 
Türkün misalı! 
“Səadət taleyin biçdiyi dondur” 
Mirəziz Seyidzadənin (ƏZİZ PÜNHAN) “Divan”ında (Bakı-2008, 473 səh.) dini-uxrəvi məsələlərin yeri 
Qaraciyərin yenilənməsi və serrozun müalicəsi resepti 
Faiq Ağayev Rəşid Behbudovdan sonra bunu ilk dəfə etdi - VİDEO 
Ata və oğul: Ruhullah və Məhəmmədəli - hər ikisi siyasi məhbus