Tolışi milliyə əğılə hənəkonən, bənə co folklori nımunon, əks kardedən ıştənədə tolışon tarixi, adət-ənənon, çəy jimoni bəştə məxsusə tərzi, çəy təbiəti, nəbotəti, faunə xusyəton, idrakiyə ğabuliyəti, çı milləti canqəvərəti i.c. əloməton. Çı hənəkon hestışone curəbəcurə varianton, variasiyon. Əmma həmməysə vocib əğılonku tələb kardə bedə comərdəti, sərbəstəti, ğəhromonəti, fikfaminəti i.c. mənəviyə cəhəton. İyo ən vocibə cəhətonədə qıləyən bə əğılon ğalib ome elmi umuteye.
Tolışə milliyə əğılə hənəkon veysə veyin. Əvoni qırdə karde lozime. Bə hənəkon tojə nəfəs doy milləti movcudəti oqəteyo vocibə amile. Tırkə mətbuatədə çəmə milliyə hənəkonədə yolə vəslə bə tırki çap bıə, əmma tolışə xəlği nomədə ne, umumi Azərboycon konteksədə. Bı sahədən lozime ki, harçi deştə nom-nişoni, deştə xəlği nomi bə məydon noə bıbu.
Fəqət tolışə mətbuatədən çı hənəkon kali qıləyon həxədə sohbəton şən, çapən bıən. Əmma bı sahədə kam ko kardə bıə, tolışə milliyə əğılə hənəkon i vırədə, kitob şiklədə çap karde tədğiğatəvonon vədə bənə yolə vocibə vəzifə mandə, ıştə həlli çəş kardedə...
1. NİYOBİNƏ (Niyobızne)
Əğılon qıləy ya de pışki, ya de nubə ıştə çəşon eqətedə, əmandə əğılon şək nışə vıronədə niyo bedən. Çəşvikardə əğıl niyobıə əğılon həmməy pəydo kardedəbu, ğalib, pəydo karde zındənibu, məğlub hisob bedə. Hənək sənibəton bino bedə.
2. KIX-KIXİNƏ
Sıftə-sıftə əğılon bı hənəkiyo çuədə, maftulədə boştəno tifanq, təponçə tumo kardedən, çiki "siloh” bedənibu, ıştə dasti anqışton bənə təponçə kardedə, quya qullə ğandedə. Bə 2 dastə cobıə həmron yəndı vindeədə ( ğapbağap omeədə) votedən:
-Kıx, kıx, az tınım jəy.
Bı hənəkədə rəqibi rə vinde, rə "kıx” vote yolə şərte. Kon komandə "kıx” vote-vote rəqibon həmməy heyəti çı sirədə bekardedəbu, ğalib omedə. Hənəkədə xandəxon, doon, binon, tinon, sunon sənqər hisob bedən.
3. ƏNNİ-MƏNNİ
Əğılon bə səpo devrə jəydən, vəbəvə mandedən. Həmron qıləyni (sərdastə) dastədə qıləy koğəz (koğəzədə mətn nıvıştə bıə. Həminə mətn təylə, bemənəynə sıxanon reçən be bəzıne, qıləy çokə şe”rən) novnedə bə əğılon qıləbəqılə nişo doydə, votedə:
-Mətni har sıxan eqınedə bə har qılə əğıli. Oxonə sıxan bə kon əğıli eqınie, əv bəxtin hisob bedə, çı siyahiədə beşedə.
Dıminə kərə ə mətn iyən votə bedə. İyən oxonə sıxan eqınə əğıl çı siyahiyədə bekardə bedə. Ha jıqo-jıqo, oxoyədə mandedə iqlə əğıl. Bə hənəki ğaydəro, həminə əğıl vitənine, əmandə əğılon qılə-qılə qətənine. Həmməş qəte zınəy, mandedə, hənəki dəvom kardedə. Ya ne, həmməş qəte nızınəy, məğlub hisob bedə, hənəko beşedə, bə kəno mandedə.
Koğəzədə nıvıştə bıə mətnonədə qıləyni jıqo be: "Ənni-mənni, siyo bənni, bə zəmin qınni, həmmə du-du, skaji atəmni, mne qaləçi, qələyçi, qıləy çi? Hırkə-fırkə izdaçi!”
4. NƏNƏ KUKƏ, CAN, KUKƏ...( ÇIRTIĞ-ÇIRTIĞİNƏ)
Ovə kənonədə (ru, səvon, qol bıbu) əğılon qırdə əkəyn nozokə, panə, çırtığə sığon, de nubə həminə sığon jıqo bə ovi dimi əğandin ki, sığ de ovi dimi fırse-fırse əşi bə diyəro. De zuəpuri ğandero sığon ovi dimisə "kukə” noy-noy, vaşte-vaşte əşin bənavi. Kon əğıl ki, deştə ğandə sıği ovi səpe həmməysə vey "kukə” ənəybu, "kukə” "əsdənibu” ğalib hisob əbi.
5. ÇİLƏDİ
Əvəsorədə ku-kəvşənon bə con omeədə əğılon bıninə kəş-porinə alafon biyəkən çı zəmino, ə alafi de lınqi çıği tərəfo bə həvo şoədəyn. Bəvədə ləp kam əbiy. Ki həmonə kulinə alafi həniyən vey bə həvo əjəniybu- rost əkəybu, ğalib hesob əbi.
6. ŞAPPU-ŞAPPUƏNƏ
In hənəki Nəvuzə idədə dəəvonin. Ha əğıl ço-penc qılə şappu (şappu votedən bə tobə nimə metrə dırozibıə, i tərəfış tijbıə çuy) hozı əkəy. İ kəs iminə şappu de zuy eyəjəni bə zəmin, dıminə əğıl ıştə şappu jeyədə bəpe jıqo eyəjəni ki, həmro şappu bığandi bə zəmin. Əçe şappu isə şax bımandi. Ha jıqo-
jıqo co əğılən bə hənək dəəşi. Şappu ğandəkəs iyən əğandi, nığandəkəs ıştə nubə ədəy bə əğıli. Ki həmmə şappuon deştə şappuon ğandedəbu əv ğalib bedə, həmmə şappuon qırdə kardedə bardedə.
7. "ĞOÇ-ĞOÇİNƏ”
Əvəsorədə ğalğan (teğ-teğinə kul) rost bedə, sı-sı vıl okardedə. Çəy dırozə qırdıli-qırdıliyə "ğoçon” kəvşəni eqətədə. (Ğalğani vılə xıçə puzəon bənə pəsə ğoçi kəllə şatəke bero əmə bəvon "ğoç” əvotimon). Əğılon bərobər ğaydədə "ğoçon” qırdə əkəyn, ə "ğoçon” bəyəndı peyərıştin. Çiki "ğoç” mehkəm beəşebu, həmro "ğoçi” "qıy” əbırebu, əy ğalib hisob əkəyn. Bı hənəkədə ğoymə "ğoç” səçıne əsos şərte.
8. HİL-HİLƏNƏ
Dumo həyvonon bə kəvşən şə əğılon dastədə ləvo bedə. Hil-hilənə hənəki kardero həmoə vırədə zəminədə qıləy qədə konə kandedən, əçe vədə qıləy qədə riyəən okardedən, əyo qıləy hil noydən. (Hil votedən bə anqıştə dırozi, anqıştəsə sıraf bıə qıləy ləvoə tıki) Çə miyonə konə ətrofədə 2-3 vıjə kənoədə 3-4 cırtənə lonəən tumo kardedən. Ətrofədə bıə konə ğədəri dastədə ləvo hənəkbıkon dovrə jəydən, ıştə ləvoon təki hay bə i lonə dənoedən, hozı mandedən, hənək bino bedə.
Sıftə i kəs deştə ləvo bə miyonə konədə mandə hili dəkkuedə, rəyrə ıştə kənoədə bıə lonə qətedə. Esətnəy co əğıl, çəyo seminə, çominə əğıl... jıqo kardedə. Bə hili ha dəkkuədə hil çı miyonə konəku tikiyən diyəro bedə. Kononku 3-4 qəm bəçəton həni ləvo bə hili rəstəni. Esə əğılon diyəroədə bə hili ləvo ğandedən. Ki hilış de ləvo jəy nızneşe, əv vitedə dumu hili. Bəpe əv hili çe diyəroku bə miyonə konə dəğandi, hil bəçe dılə eqıni. Əmandə əğılon fırsət dəşəcəğın de ləvo bə hili jəydən, miyonə konəku bə diyəro şodoydən, ləvobıjən rəyrə bəpe ıştə ləvo tıki eğəti bəştə cırtənə lonə, bəy məxsus bıə konə; Demiyən, sığortə bedə: jəqo nıko, hili dumu bıvit, rəyrə çəy konə bəğəte. Bəvədə hili dumu ım vitənine...
Hili dumu vitə əğıl çanə dənoəşni hıl bə miyonə konə, ya qıləy hilbıjəni cırtənə konəş qətəni, dumu hili vitənine. Çıvonədə qıləyni bəməl vardə bəpeştə conış rəxedə, hənək orəxedə, sənibəçəton bino bedə.
(Hestışe dumo)
Mıəllif: Camal Lələzoə,
Redaktəkə: Allahverdi Bayrami,
Tolışon Sədo, №11, 24.12.2011
