Bayramov Allahverdi Ağarza oğlu (Bayrami) 08.08.1946-cı ildə Masallı r. Mahmudavar kəndində anadan olub. 1965-ci ildə orta məktəbi, 1970-ci ildə BDU-nun filologiya fakültəsini bitirib. 1970-2011-ci illərdə Astara və Masallı rayon məktəblərində müəllim işləyib. !960-cı illərdən mətbu orqanlarında şeirləri, ədəbi-tənqidi məqalələri ilə çıxış edir, filoloq, şair, tənqidçi kimi tanınır. İki dildə: talışca və azərbaycanca yazıb-yaradır, 10 kitabın müəllifidir. ( “Unuda bilsəydim”(2005), “Bəxt nəvedəm”(2005), “Sevda yolu”(2006), “Ötən illərin işığında”( 2007), “Qəncinəti əndozə”(2008), “Könül harayları” (2009), “Əloləon, kırdion” (2009),”Masallının söz çələngi” (2011) “Votəme, ya votəmni” (2013), “Azərboyconi tolışon ədəbiyot” (2013).
- “Dədə Qorqud” dastanlarını taliş dilinə çevirmək fikri necə yarandı?
- YUNESKO-nun təşəbbüsü ilə Oğuz tayfalarıın yazılı abidəsi olan “Kitabi-Dədə Qorqud”un qlobal səviyyədə qeyd edilməsinə hazırlıq görüldüyünü eşidəndə mən də çox sevindım. Çünki bu dastanlarda nağıl edilən hadisələr həm də birbaşa indiki Azərbaycan Respublikası ərasində baş verir, bu dövlətin vətəndaşı kimi qürur duyuram ki, “Dədə Qorqud” dastanları bir abidə kimi daha çox bizə aiddir, Təbii ki, onun çoxlu tədqiqatçıları məhz mənim yurddaşlarım, universitet müəllimlərim (Tofiq Hacıyev, Əli Sultanlı, Şamil Qurbanov) tələbə yoldaşlarım (Kamil Vəliyev) hətta şagirdlərimdir (Mehman Qaraxanlı) Daha sonra 2006-2008- ci illərdə talış dilində dərc edilən “Şəvnışt” qəzetində talış xalq nağıllarını çapa hazırlayarkən “İçəşədiv” ( hərfən “təkközlü div”) nağılının sehrinə düşdüm. Başladım həm “Basatın Təpəgözü öldürməsi” boyu ilə talış xalq nağılını ( “İçəşədiv”) müqayisəli şəkildə tədqiq etməyə. Bu dastanla bağlı ədəbiyyatları araşdırmağa. Prof. Əli Sultanlının “Məqalələr” kitabında oxudum ki, Təpəgöz mövzusu qədim yunan ədəbiyyatına Homerin “Odessiya”sına gedib çıxır və burdan dünya ədəbiyyatına yol gedir… Beləliklə, “Kitabi-Dədə Qorqud”un “Basatın Təpəgözü öldürməsi” boyunu talış dilinə çevirdim və talış xalq nağılı “İçəşədiv” ilə həm Yunan, həm Oğuz, həm də talış variantlarında paralellər tapdım… Lakin başqa tədqiqatlarımla əlaqədar olaraq bu iş bitmədi və yarımçıq qaldı. Ancaq bu yaxınlarda istedadlı şair, ədəbiyyatçı-alim Mehman Qaraxanoğlu “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanları ilə bağlı tədqiqat apardığını bildirdi və bir-iki sualla mənə müraciət etdi. Mən də olanı dedim. Bu gözəl insanın təkidi ilə mən “Dədə Qorqud” dastanlarını bütövlükdə talış dilinə tərcümə etməyi qərara aldım.
- Turk linqvopsixologiya sənə talış linqvopsixologiyasına çevirmək hansı çətinlikləri yaradır?
-Artıq mən 1962-ci ildə prof. Həmid Araslının redaktəsi, izahları ilə nəşr edilən “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanları ilə və sonrakı nəşrləri ilə həm tələbəlik, həm də müəllimlik dövrlərimdə, həm qədim nüsxəsi, həm də müasir dilimizdəki tərcümələri ilə yaxından tanış olmuşdum və 40 il müddətində həmin dastanların, demək olar ki, hamısını bir-bir məktəbdə tədris etmişdim, onu tərcümə etməyə təcrübə və səriştəm var idi. Əlbəttə, bu çevirmədə müəyyən çətinliklər var, onları aradan qaldırmaq üçün lüğətlərə, tədqiqatlara üz tuturam. Bu sahədə internet mənə böyük dəstək olur.
- “Dədə Qorqud”un talış dilinə tərcüməsinin ictimai, talış dilinin inkişafı baxımından necə dəyərləndirərdiniz?
-Məlumdur ki, “Dədə Qorqud” kitabının dili bədii, obrazlı dildir, səci (qafiyəli nəsr) şəklində qələmə alınıb. Məhəmməd Peyğəmbər (s.ə.ə.s) dövrünə yaxın zamanları əks etdirdiyini, 11-ci yüzildə yazıya alındığını, 16-cı əsrdə yazıya köçürüldüyünü nəzərə alsaq, onu müasir talış dilinə dəqiqən çevirmək mümkün deyil, biz yalnız bədii tərcümənin şərtləri əsasında bu işi yoluna qoya bilərik. Bu sahədə iş təcrübəm, şeir-sənətlə bağlılığım, qismən olaraq talış dilinin qatlarına bələd olmağım köməyimə çatır. Hələ qabaqda redaktor əməyi də var axı?!
Bütün bunları nəzərə alaraq, inanıran ki, dastanların talış dilinə çevrilməsi bir ictimai hadisə kimi yüksək qiymətləndiriləcək. Talış ictimaiyyəti, talış ziyalıları hələ indidən belə bir işi ərsəyə gətirməyimi təqdir edirlər. Şübhəsiz, bu tərcümə talış dilinin inkişafı baxımından yeni mərhələ olacaqdır. Məlumdur ki, keçən əsrin 30-cu illərində talış dilinə dünya ədəbiyyatının nadir inciləri tərcümə edilmiş, rus ədibləri A.P. Şexov, A.S.Puşkin, Demyan Bednıy, N. Nekrasov, L.Andreyev, A. Yakovlevdən, Azərbaycan ədəbiyyatı nəhəngləri M.F. Axundzodə, M. Ə. Sabir, S.S. Axundov, Mir Cəlaldan, dünya ədəbiyyati korifeyləri Cek London, A. Nikaş, Daniyel Defo, Conatan Svift… və başqalarından talışcaya çevrilmələr olmuşdur. “Dədə Qorqud” dastanlarının indiki mərhələdə müasir talış dilində səslənməsi dəyər qazanacaqdır.
- Filoloq kimi “Dədə Qorqud”u oyrənmisiniz və tədris etmisiniz. Bu eposda sizin bir insan kimi şüurunuzda iz buraxan nə olub?
-Əvvəlcə onu deyim ki, uşaq yaşlarımdan nağlllara, dastanlara çox meyilli olmuşam. 5 cildli “Azərbaycan nağılları” ilə bərabər dünya xalqlarının (rus, ərəb, çin, fars, hind, yapon, əfqan, hətta vyetnam, indaneziya xalq inciləri, “Kəlilə və Dimnə”, “Qabusnamə” və digər nadir kitabları oxuyub-sevmişəm. Oxumağı bacarmayan Bəhlul əmim mənə nağıllar, dastanlar dinləməyi sevərdi. Mənə “Koroğlu”nu, “Qaçaq Nəbi”ni dəfələrlə oxutmuşdu, hətta əzbərlətmişdi. Onların təsirindən, filoloq, şair, tədqiqatçı oldum. Bax, “Kitabi-Dədə Qorqud” da o cümlədən şüurumda, hissiyyatımda təsirsiz qalmayıb. Ona görədir ki, hələ tələbəlik illərindən ona bağlanışam, mənimlə bərabər yaşayır.
-Hansi talış folklorunu Azərbaycan dilinə tərcümə etmək istərdiz?
- İncə yerimə toxundunuz sanki. Talış folklorunun hankısı Azərbaycan dilinə tərcümə olunmayıb ki? Talış xalqının bütün mədəniyyət, incəsənət, ədəbiyyat, musiqi… əsərləri Azərbaycan dilinə nəql olunub, əlbəttə, qurtarmayıb, amma ümdəsi, başlıcası, çoxusu artıq bu dildədir. Bu dilin vasitəsilə dünyaya yayılıb Azərbaycan mədəniyyəti, Azərbaycan incəsənəti, Azərbaycan ədəbiyyatı, Azərbaycan musiqisi adı ilə ! Mən bir kitab tərtib etmişəm “Əloləon, kırdıon” (B-2009) yəni talışların toy və yaz mərasimlərimizdə deyilən, musiqi müşayiəti ilə , Halay şəklində ifa edilən üç-dörd sətirdən ibarət olan nəğmələrimiz… Təsəvvür edin bunlar hamısı Azərbaycan dilinə tərcümə edilərək “bayatılar”, “ağılar” kimi təqdim olunub dünyaya. Yox, indi hünər odur ki, Azərbaycan və digər dünya dillərindən talış dilinə tərcümələr edək, talış dilinin dünya dilləri ilə müqayisəyə gələ biləcək bir səviyyədə necə qüdrətli bir dil olduğunu meydana qoyaq
- Daha hansi Azərbaycan müəllifini talış dilinə çevirmək istərdiniz?
-Könül sazımın sarı siminə daha bir mizrab vurdunuz. Ölkəmiz müstəqil olandan Azərbaycanda əsrlər boyu yaşayan xalqlara (talış, tat, ləzgi, avar, udi, kürd…) böyük fürsət açılıb ki, öz mədəniyətlərini, incəsənətlərini, musiqisini, ədəbiyyatını… inkişaf etdirsinlər, yaşatsınlar. Bunun bir vasitəsi də dünya ədəbiyyatının nadir incilərini öz dilimizə çevirmək, ana dilində oxumaqdır. (Amma təəssüf ki, düşmən qüvvələr bizi çox vaxt siyasətə çəkir, siyasət çirkabında boğmaq istəyir.) Məsələn, mən çox istərdim ki, Qafqazın, orta Asiyanın, Yaxın Şərqin ən məşhur dastanı olan “Koroğlu”nu talış dilində oxuyum. Oradakı mübarizə ruhlu qoşma–gəraylılar talış balalarının dilbər əzbəri olsun, onların vətənsevərlik duyğularını alışdırsın. Bu hiss gənclərimizə çox lazımdır, Qarabağ düyününün tezliklə çözülməsində “Koroğlu” dastanının böyük rolu olacağını düşünürəm. Böyük Vətən müharibəsində məhz bu dastanı gənclərimizə çox oxudur, hətta döyüşçülər arasında yayırdılar.
- Talış ədəbi dilinin formalaşması, inkişafı üçün hansi işlər görülməlidir?
- Bağımsız ölkəmizdə aparılan ağıllı siyasət nəticəsində talış xalqının öz dili, mədəniyyəti, incəsənəti, musiqisi sahəsində görülən mühüm işlərdən biri də talış ədəbi dilinin formalaşmasına, inkişafına dəstək olmaqdır. “Tolışi sədo” (1992-2006) “Şəvnışt” (2006-2008) “Tolışon sədo” (2011- dən və bu günə qədər) qəzetlərin (fasilələrlə) çap olunması, talışların kompakt yaşadığı yerlərdə məktəbdə 2-4-cü siniflərdə həftədə 2 saat talış dilində dərs keçilməsi, bu dildə kifayət qədər şeir, nəsr kitablarının çap olunması, talış dilinə aid çoxlu elmi monoqrafiyaların, məqalələrin müvafiq mətbuat orqanlarında dərc olunması, bu dildə tədqiqat aparanlara elmi dərəcələrin verilməsi, “Rusca-talışca”, “Türkcə-talışca”, “Talışca-türkcə”, “İngiliscə-talışca”, “Farsca-talışca” tərcümə lüğətlərinin olması – bütün bunlar talış dilinin ədəbi dilinin formalaşmasına böyük təkandır, amma hər şeyin yerində olması qənaətinə gəlmir. Məsələn, çoxsaylı müraciətlərə, təşəbbüslərə baxmayaraq, bu dildə radio və televiziyamız yoxdur.
http://ethnoglobus.az/
