Tolışi zıvoni umutedəmonSıfət əsosinə nıtğə hissəy. Nişo doydə çe conəvə əloməti. Cəvob doydə bə çoknə? Cı curə? Kom/kon? parson qıləyni.
Sıfət nıtğədə ismiku bənav omedə, çəyku bə şıkrə bedə, bəy aid bedə. Sıfət cumlədə vey vaxti təyin iyən xəbə bedə. Sıfəti bedəşe məno curon: ranq, fiziki əlomət, təm iyən lamisə, bitonə vindemon, dılətonə keyfiyət. Sıfəti bedəşe soxtemonə curon: soyəynə, soxtəynə iyən kaftəynə sıfəton. Sıfəti bedəşe mıqoyisə dərəcon: adiyə, kaməkə, ziyodəkə ...
SIFƏTİ MƏNO CURON
Əvon co beydən bə 5 vırə, nişo doydən ismon ( conəvon) jinə əloməton:
( Səkırt: Misolon doə bedən bə tolışi, bə urusi, bə tırki :)
Ranq:
Çoknə? sipi, kavu, havz...
Какой? белый, синий, зеленый...
Necə? ağ, göy/mavi , yaşıl...
fiziki əlomət:
Çoko? barz, rost, çəp, kanə, oj...
Какой? высокий, правый, левый, старый, открытый…
Nə cür? hündür, sağ, sol, köhnə, açıq...
təm iyən lamisə
Çı cürə? şin, tel, su, kıl, sardın, tаt...
Какой? сладкий, горький, соленый, тупой, холодный, теплый…
Nə cür? şirin, acı, duzlu, küt, soyuq, isti...
bitonə vindemon
Kom // kon? sırafsun, dıroz, kırt...
Который? полный, длинный, короткий...
Hansı? kök, uzun, qısa...
dılətonə keyfiyət:
Kon? zırək, ağılmand, comərd...
Который? ловкий, умный, смелый…
Hansı? zirək, ağıllı, cəsur...
SOXTƏYNƏ SIFƏTON
Tolışiədə sıfət soxtə bedə de 2 roy:
de prefikson ( navsıxanon) vasitə;
de şikilədon (suffikson) koməqi;
SİFƏTSOXTƏ PREFİKSON (NAVSIXANON)
Be-
Ko- beko; bəfo- bebəfo; xəbə- bexəbə; səyvon- besəyvon
Безработный; неверный; неосведомленный; бесхозный;
Işsiz; vəfasız; xəbərsiz; sahibsiz;
Bə-
ji- bəyji; Живой; Canlı;
Ənə-
hıtey- ənəhıt; hardey-ənəhard; zıney- ənəzın;
бессонный; голодный ; несведущей;
yuxusuz; ac; cahil, biliksiz;
Ələ-
təşi- ələtəş; жаждущий ; susuz
no-
xəş-noxəş; merd- nomerd; cins- nocins;
больной; предатель; безродный;
xəstə; nakişi, satqın; nacins, əsilsiz;
Hır-
hovuj-hırhovuj;
очень просторный;
gepgeniş;
SIFƏTSOXTƏ ŞİKİLƏDON ( SUFFIKSON)
-in/ nin; -ın
Qard- qardin; ranq-ranqin; reç-reçin; sard-sardın;
Пыльный ; цветной; красивый ; прохладный;
Tozlu; rəngli; gözəl; sərin;
-o
Tars- tarso; трус; qorxaq;
-on
Erj- erjon; дешевой; ucuz;
-onə
Vəyə- vəyonə; jen- jenonə; kinə- kinonə;
Кое-что для свадьба; дамский, дамский;
Toya məxsus; qadına xas ; qıza xas;
-xo
Ğarz- ğarzxo; должник; borclu;
-mand
Ağıl-ağılmand; Bəfo- bəfomand; Hınə- hınəmand
Разумный; Верный; Смелый;
Ağıllı ;Vəfalı; Hünərli;
-nok
Ğəzəbnok; гневный; qəzəbli;
-nə
Peşo- peşonə; maştə- maştənə; sıftə- sıftənə;
Следующий; Утренний ; Начальный;
Sonrakı; Səhərki; Ilkin;
-yn
iddo-iddoyn; nığə- nığəyn; ozo-ozoyn;
Чванный; Серебристый; Больной;
Iddialı; Gümüşü; Azarlı;
-kor
qıno- qınokor; tamə- taməkor;
Грешный; Корыстный;
Günahkar; Tamahkar;
-jəli
tam- tamjəli; Молчаливый; Lal-dinməz;
-xor / -hor
çəm-çəmxor; Способный; Bacarıqlı;
-qir
fənd- fəndqir; Увертливый ; Diribaş, zirək;
-vonə
manq-manqəvonə; Месячный; Aylıq;
-ək
dast-dastək; вспомогательный; Yardımçı;
-li
təy-təyli; пустой; Boş
-hu
kə- kəhu; mışt- mıştəhu;
беглый; кулачный;
Qaçaq; Yumruğa öyrəşən;
-tok
zəhlə- zəhlətok; надоведливый; Zəhlətökən;
-kok
şək-şəkkok; подозрительный; Şübhəli;
-çəm
tars- tarsəçəm; dust- dustəçəm;
боязливый; дружественный;
Qorxacaq; Dostyana;
KAFTƏYNƏ ( mırəkkəbə) SIFƏTON
Imon bə əməl omedən de 2-3 sıxani iconəku :
1) şin-şinə (hanon)- сладкие (сны)-şirin-şirin(yuxular)
dıroz-dırozə(şəvon)- долгие (ночи)- uzun-uzun ( gecələr)
dastə-dastə (odəmon) –колоннами стоящие (люди)-dəstə-dəstə (adamlar)
sof-oşkо--очевидный-açıq-aşkar (fikir)
də-dukinə- ухабистый-eniş-yoxuşlu( dağ)
xol-xıçəynə-ветвистый- qol-budaqlı(ağac)
kanə-kulə -- cтарый-köhnə-möhnə( paltar)
şat-şurə—извилистый-əyri-üyrü (yollar)
2) dırozəmuyinə- длинноволосый-uzunsaçlı (qız)
sipiyəpaşməynə-белошерстный-ağyunlu (döşək)
siyobəvə-чернобровый-qaraqaşlı (oğlan)
kavuyəçəşə-синеглазый –göygözlü (ilan)
teləzəfəynə-злоязычный-(acıdil (gəlin)
qılməynəsə-кучерявый-buruqsaçlı (bəy)
siyoçəşbəvə-чернобровый-черноглазый-qaragözlü-qaraqaşlı (kəniz)
3) jenqəvə (merd)-во всем потакающий жене мужчина- arvadağız (kişi)
sığdılə- бессердечный-daşürəkli (düşmən)
xeyzondorə- семейственный- ailəcanlı( ər)
dastojə-щедрый-əliaçıq ( ağa)
moədəi- от одного отца- anadanbir ( qardaşlar)
pıədəco- от разных отцов-atadanbir (qızlar)
arzunıbə-нежелательный-arzuolunmaz ( qonaqlar)
ağılnomə- невообразимый-ağılagəlməz (işlər)
4) pencmərtəbəynə(kə)-пятиэтажный ( дом)- beşmərtəbəli ( ev)
şəşquşəynə (ğəb) - шестиконечной (гроб) –altıgüşəli (qəbr)
çoçəşməynə (bina)--четырехкомнатный ( здания)-dördgözlü (mənzil)
şəşsininə (hırdən)- шестилетний - (ребенок)- altıyaşlı (uşaq)
5) jiruyə (diyon)-ниже реки (села)- çayaşağı (kəndlər)
jizəminə (tənxo)- подземное (добро)-yeraltı(sərvətlər)
idəvə (patpeş)-предпраздничные( приготовления)- bayramqabağı (tədarüklər)
pozəvə (vavaz)-предосенний (ветер)- payızqabağı (külək)
əğəyonə (hərəkət)-аристократический( поступок)- ağayana ( hərəkət)
peşdəmoxə (sədo)- задненебных (звук)-damaqarxası (səs)
*
SIFƏTİ MIQOYİSƏ DƏRƏCON
Tolışiyədə sıfəti hestışe 3 qılə mıqoyisə dərəcə:
adi dərəcə. Məsələn:
sı- красный- qırmızı; o (j)-открытый- açıq;
qeş-широкой- geniş; nu-новый- təzə;
su-соленый- duzlu; pi-взрослый-qoca;
hiz-кривой-əyri; sipi-белый- ağ;
hovuj- просторный- enli; abi- голубой-mavi;
siyo-черный-qara; nığıl-глубокий- dərin;
kaməkə dərəcə…
ziyodəkə dərəcə…
Sıfəti mıqoyisə dərəcon soxtə beydən de jinə vasiton:
de morfolojiə vasiton (de jinə prefikson iyən şikilədon koməqi):
-əvun
ranq- ranqəvun; Бледный ; Solğun;
-ləvun
Zard- zardələvun; Siyo-siyoləvun;
Желтоватый; Смуглый;
Sarımtıl, aşıq-sarı; qaraşın
-loşə
Mardə- mardəloşə; Sipi – sipiloşə;
Вялый; беловатый;
Ölüvay; Ağımtıl, ağımsov, ağımtraq, ağ təhər;
-zuk
Zard- zardızuk;
совсем желтый;
Sapsarı;
-ket
Kavu- kavuket;
совсем синий;
gömgöy;
top-
Tojə- toptojə;
совсем новый ;
təptəzə;
təm-
Təy- təmtəy;
совсем пустой;
Bomboş;
dım-
Dımdıjd;
совсем крупный ;
ipiri;
B) de sintaktikə vasiton (de sıxanon icobə koməqi) :
ən
Reçin- ən reçin; Çok- ən çok;
Самый красивый; Самый хорощий;
ən gözəl; ən yaxşı;
həniyən
Barz- həniyən barz; Reçin- həniyən reçin;
Еще высокий; Еще красивый;
olduqca hündür; olduqca gözəl;
lap
Çok- lap çok;
Самый лучший;
çox yaxşı;
tınd
Kavu- tınd kavu;
Темно-синий;
tünd göy;
zil
Toyki- zil toyki;
Полная тьма;
tam qaranlıq;
eqətə
Sı- eqətə sı;
Темно-красный;
Qıpqırmızı;
vey
Çok- vey çok; dıjd- vey dıjd;
Очень хороший ; oчень крупный;
çox yaxşı ; çox böyük;
sə
Reçin- həmməysə reçin;
Самый красивый;
hamıdan gözəl;
barz
Barz- barziysə barz
Выше высокого;
hündürdən hündür
kırt
Kərtıysə kırt;
Короче корочего;
qısadan qısa;
Allahverdi Bayrami,
bayrami@box.az
